მემარჯვენეობა და მემარცხენეობა
ერიკ ფონ კიუნელტ-ლედინი
ლექსიკონში დავძებნეთ საკმაოდ დიდი რაოდენობით სემანტიკური
ნამსხვრევები, რომლებსაც დასავლურ სამყაროში (თუმცა ზოგ შემთხვევაში შეერთებულ შტატებზე
ეს არ ვრცელდება) იყენებენ. და აი, მივედით ტერმინების „მარჯვენა“ და „მარცხენა“ ძალიან
საგულისხმო, არასაყოველთაოდ აღიარებულ განსაზღვრებამდე.
გამოსაყენებლად ვარგისი განსაზღვრება რომ არსებულიყო,
ეს შრომა საჭირო აღარ იქნებოდა. ასევე ფუჭი გარჯა იქნებოდა, თუკი უარს ვიტყოდით ამ
ჯადოსნურ სიტყვებზე. თუმცა, მათ მნიშვნელოვანი სარგებლის მოტანა შეუძლიათ და მოსახერხებელი
ეტიკეტებია, რაც ნამდვილად ამარტივებს საქმეს.
მარჯვენას და მარცხენას ცნებები დასავლურ ცივილიზაციაში უხსოვარი დროიდან გამოიყენება გარკვეული მნიშვნელობით; მარჯვენას (გერმ.: rechts) დადებითი, ხოლო მარცხენას — ნეგატიური კონოტაცია აქვს. ყველა ევროპულ ენაში (მათ შორის სლავურ იდიომებსა და უნგრულში) მარჯვენა დაკავშირებულია „სწორთან“ (ius), სამართლიანობასთან, კანონიერებასთან, გერმანულში gerecht (სამართლიანი), რუსულში pravo (სამართალი), მაგრამ ფრანგულში gauche ნიშნავს „უხერხულსაც, მოუქნელსაც“ (ბულგარულად: levitsharstvo). იტალიურში sinistro შეიძლება ნიშნავდეს მარცხენას, უიღბლოს, ან საზიანოს. ინგლისურში „sinister“ შეიძლება ნიშნავდეს მარცხენას ან ბნელს. უნგრულში „მარჯვენას“ შესაბამისი სიტყვაა „jobb“, რომელიც, ასევე, ნიშნავს „უკეთესს“, ხოლო „bal“ (მარცხენა) გამოიყენება ნეგატიური კონოტაციის მქონე შედგენილ არსებით სახელებში, მაგ., balsors, რაც უბედურებას ნიშნავს.
ბიბლიის ენაზე განკითხვის დღეს მართალი ხალხი უფლის
მარჯვენა მხარეს იქნებიან, ხოლო დაწყევლილები — მარცხნივ. ქრისტე ad dexteram
Patris (მამა ღმერთის მარჯვენა მხარეს) ზის, როგორც ამას ნიკეა-კონსტანტინოპოლის სიმბოლო
ამტკიცებს. დიდ ბრიტანეთში უკვე ტრადიციად იქცა, რომ მთავრობის მომხრეებს ადგილი მარჯვნივ
გამოუყონ, ხოლო ოპოზიციას — მარცხნივ. როცა თემთა პალატაში ხმის მიცემის პროცედურა
მიმდინარეობს, „მომხრეები“ სპიკერის სავარძლის უკან, მარჯვენა ლობიში გადადიან, ხოლო
„მოწინააღმდეგეები“ — მარცხენაში. მათ ხმებს ითვლის ოთხი წევრი, რომლებიც შემდეგ სპიკერს
ამცნობებენ შედეგებს. ამგვარად, ინგლისში მარჯვენა და მარცხენა გულისხმობს დადასტურებას
და უარყოფას.
ევროპის კონტინენტზე, საფრანგეთით დაწყებული, სადაც
პარლამენტების უმრავლესობას ნალის ფორმა აქვს (და სკამების რიგები ერთმანეთის პირისპირ
არ დგას), უფრო კონსერვატიული პარტიები მარჯვნივ იკავებენ ადგილს — როგორც წესი, ლიბერალების
გარემოცვაში; მათ მოსდევს ცენტრისტული პარტიები (რომლებსაც ხშირად საკვანძო პოზიციები
უკავიათ სამთავრობო კოალიციების ფორმირებისას); შემდეგ არიან „რადიკალები“ და ბოლოს
— სოციალისტები, დამოუკიდებელი სოციალისტები და კომუნისტები. გერმანიაში, I მსოფლიო
ომის შემდეგ, სამწუხაროდ, ნაციონალ-სოციალისტები მარჯვენა კიდეში ისხდნენ, ვინაიდან
უბრალო ადამიანები ნაციონალისტებს მემარჯვენეებად (თუ მთლად კონსერვატორებად არა) თვლიდნენ,
რაც საკმაოდ ტრაგიკომიკური იდეა იყო, თუკი გავიხსენებთ მეტერნიჰის, მონარქების ოჯახებისა
და ევროპის ულტრაკონსერვატორების ანტინაციონალისტურ განწყობებს. მართლაც, ნაციონალიზმი
ფრანგული რევოლუციის შედეგი იყო (არანაკლებ, ვიდრე მილიტარიზმი). ბოლოსდაბოლოს, ნაციონალიზმი
(როგორც ეს ტერმინი ესმით ევროპაში და არა ამერიკაში) იდენტიტარიზმს უკავშირდება, პატრიოტიზმისგან
განსხვავებით. ცენტრალურ ევროპაში ნაციონალიზმს წმინდად ეთნიკური კონოტაცია აქვს და
გულისხმობს კულტურის, ენის, ფოლკლორისა და ცხოვრების წესის მიმართ გადაჭარბებულ ინტერესს.
ამის საპირისპიროდ, პატრიოტიზმისთვის მნიშვნელოვანია ქვეყანა. პატრიოტი კმაყოფილია,
როცა მის სამშობლოში ბევრი ეროვნების ადამიანები ცხოვრობენ, რომელთა ძირითადი აზრი
არის მრავალფეროვნება და არა ერთფეროვნება. ნაციონალისტი მტრულად არის განწყობილი ყველა
იმ ადამიანის მიმართ, რომელიც ეთნიკური თვალსაზრისით არ აკმაყოფილებს მის მოთხოვნებს.
ასე რომ, ნაციონალიზმი (ევროპული გაგებით) რასიზმის სისხლისმიერი ძმაა.
ამრიგად, რაიხსტაგში ნაცისტების არასწორმა განლაგებამ
გააღრმავა დაბნეულობა სემანტიკური და ლოგიკური აზროვნების თვალსაზრისით, თუმცა ეს პროცესი
კიდევ უფრო ადრე დაიწყო. კომუნისტები, სოციალისტები და ანარქისტები გაიგივებული იყვნენ
მემარცხენეობასთან, ხოლო ფაშისტები და ნაციონალ-სოციალისტები — მემარჯვენეობასთან.
ამავე დროს, ნაცისტებსა და კომუნისტებს შორის არაერთი მსგავსება იძებნება. აქედან მომდინარეობს
ცნობილი და სრულიად უგუნური ფორმულა: „ჩვენ ყოველგვარ ექსტრემიზმს ვუპირისპირდებით,
მნიშვნელობა არ აქვს, მემარცხენეებისგან მოდის თუ მემარჯვენეებისგან. და, საერთოდ,
წითელი და ყავისფერი, პრაქტიკულად, ერთი და იგივეა: უკიდურესობები ყოველთვის ერთმანეთს
ხვდება.“
ეს ყველაფერი დაუდევარი აზროვნების შედეგია, რადგან
უკიდურესობები სინამდვილეში არასდროს ხვდება ერთმანეთს. უკიდურესი სიცივე და უკიდურესი
სიცხე, უკიდურესი სიშორე და უკიდურესი სიახლოვე, უკიდურესი ძალა და უკიდურესი სისუსტე,
უკიდურესი სიჩქარე და უკიდურესი შენელება — არცერთი მათგანი არასდროს არ ხვდება ერთმანეთს.
ისინი არასდროს ხდებიან იდენტური ან თუნდაც მსგავსი. იმ დროს, როცა ადამიანი საპასუხო
შეტევაზე გადადის და კეთილ ადამიანს, რომელიც ცოტა ხნის წინ ქადაგებდა უკიდურესობების
თანხვედრის შესახებ, ეკითხება, ზუსტად რას გულისხმობდა მემარჯვენეობასა და მემარცხენეობაში,
ის ვერ ახერხებს ამ ტერმინების ლოგიკურ ანალიზს. ის არადამაჯერებლად იწყებს იმაზე მინიშნებას,
რომ უკიდურესობაში არიან რეაქციონერები, მაგალითად, ფაშისტები. თუკი მას ჰკითხავთ,
მუსოლინისეული იტალიის სოციალური რესპუბლიკა რეაქციული იყო თუ მასში იყვნენ მემარცხენე
ისტებლიშმენტის წარმომადგენლები, ის ისევ წაიბუტბუტებს რაღაცას ამ პარადოქსული წინააღმდეგობების
შესახებ. მართლაც, მემარცხენეები კოლექტივისტები და პროგრესულები არიან; კომუნისტები
— „უკიდურესად პროგრესივისტები“ არიან. თუკი ის ამ უაზრო პოზიციის დაცვას დაიწყებს,
ვიღაცამ უნდა მიუთითოს, რომ ზოგიერთი პრიმიტიული აფრიკული ტომი, სადაც ტომობრივი კოლექტივიზმია,
სინამდვილეში სულაც არ არის „უკიდურესად პროგრესივისტური“. როგორც წესი, ამ დროს მთავრდება
ხოლმე საუბარი.
ამგვარი დაუდევარი მსჯელობის პირველი ხარვეზი გულისხმობს
ზემოხსენებულ რწმენას იმის შესახებ, რომ „უკიდურესობები ერთმანეთს ხვდება“; მეორე ხარვეზი
კი ის არის, რომ მას აკლია მემარცხენეს და მემარჯვენეს მკაფიო განსაზღვრება. სხვაგვარად
რომ ვთქვათ, ეს არის როგორც ლოგიკის, ისე აზრობრივი სიმკვეთრის ნაკლებობა. ლოგიკა ჩვენი
ახირებებისგან თავისუფალია, მაგრამ ჩვენ მკაფიო განსაზღვრებების გაკეთება შეგვიძლია.
მოდით, მაშინ შევთანხმდეთ, რომ მემარჯვენე ისაა, რაც
ადამიანისთვის მართლაც სამართლიანია, უპირველესად კი მისი თავისუფლება. ვინაიდან ადამიანს
აქვს პიროვნება, ვინაიდან ის არის გამოცანა, „თავსატეხი“, თავსატეხის ნაწილი, რომელიც
არასდროს თავსდება რაიმე წინასწარ დადგენილ სოციალურ ან პოლიტიკურ სურათში, მას სჭირდება
„თავისუფალი სივრცე“. მას სჭირდება გარკვეული Lebensraum, სადაც მას შეეძლება განვითარება,
გაფართოება, სადაც მას ექნება მცირე პირადი სამეფო. წარმართი ეგზისტენციალისტი სარტრი
თავისი პიესის „Huis Clos“ ბოლოს ამ სიტყვებს წერს: L'enfer, c'est les autres. „ჯოჯოხეთი
— ეს სხვა რამეა“. დიდი საფრთხის გარემოცვაში ვართ ყოველი მხრიდან. ის ვერტიკალურია,
რადგან ზემოდან მოდის, მაგრამ ჰორიზონტალურიცაა, რადგან ყოველი მხრიდან თავს გვესხმის.
სახელმწიფოს მიერ გარანტირებული, მთავრობის მიერ დადგენილი და, რაც ყველაზე უარესია,
საზოგადოების მიერ მოწონებული კოლექტივიზმის პირობებში, ჩვენი თავისუფლება, ჩვენი
„დასავლური“ პერსონა, ჩვენი სულიერი ზრდა, ჩვენი ნამდვილი ბედნიერება საფრთხეშია. ყველა
დიდი დინამიკური „იზმები“ უკანასკნელი 200 წლის მანძილზე იყო მასობრივი მოძრაობები,
რომლებიც თავს ესხმოდნენ (მაშინაც კი, როცა პირზე სიტყვა „თავისუფლება“ ეკერათ) თავისუფლებას,
პიროვნების დამოუკიდებლობას. პროგრამულად, ეს ყველაფერი ხდებოდა ყოველგვარი მაღალი
(ან ზოგჯერ მდაბალი ელფერის მქონე) იდეალების სახელით: ნაციონალობა, რასა, უკეთესი
საცხოვრებელი პირობები, „სოციალური სამართლიანობა“, „უსაფრთხოება“, იდეოლოგიური მრწამსი,
ძველი უფლებების აღდგენა, ყოველი ჩვენგანისთვის უფრო ბედნიერი სამყაროსთვის ბრძოლა.
მაგრამ სინამდვილეში ამ მოძრაობების მამოძრავებელი ყოველთვის იყო ორატორული ან თუნდაც
ლიტერატურული ნიჭის მქონე ინტელექტუალების შეშლილი ამბიცია და შურით და „შურისძიებით“
შეპყრობილი მასების წარმატებული მობილიზაცია.
მემარჯვენეობა უნდა იგივდებოდეს პიროვნულ თავისუფლებასთან,
უტოპიური ხედვების გარეშე, რომლის განხორციელებასაც (თუ ეს საერთოდ შესაძლებელი იქნებოდა)
უზარმაზარი კოლექტიური ძალისხმევა დასჭირდებოდა. ის თავისუფალი, სიცოცხლის ორგანულად
გამოზრდილი ფორმების სიმბოლოა. ეს კი, თავის მხრივ, გულისხმობს ტრადიციისადმი პატივისცემას.
მემარჯვენეობა მართლაც პროგრესულია, ხოლო უტოპიზმი თითქმის ყოველთვის (როგორც ეს „ინტერნაციონალშია“)
წარსულისგან „განწმენდას“ ითვალისწინებს: du passé faisons table rase, dyelayem gladkuyu
dosku iz proshlago! (მოდით, სუფთა ფურცლიდან დავიწყოთ). თუკი ნულოვან წერტილს დავუბრუნდებით,
ისევ კიბის დასაწყისში აღმოვჩნდებით და ყველაფრის თავიდან დაწყება მოგვიწევს. როგორც
ბერნარ დე შარტრმა თქვა, „ჩვენ ვართ ჯუჯები, რომლებიც გოლიათებს მხრებზე ვაზივართ.
ჩვენ უფრო შორს შეგვიძლია გახედვა, ვიდრე ჩვენს წინაპრებს შეეძლოთ“. ფაქტობრივად, თითქმის
ყველა უტოპია, „ფუტურისტული“ ტემპერამენტის მიუხედავად, ყოველთვის ქადაგებდა „ოქროს
საუკუნის“ დაბრუნებას, რომლის ყალბად რომანტიზებულ ვერსიასაც მეტისმეტად მიმზიდველ
ფერებში წარმოადგენდნენ. ჭეშმარიტი მემარჯვენე არ არის ადამიანი, რომელსაც ამა თუ იმ
ინსტიტუციაში დაბრუნება სურს, დაბრუნების სახელით; თავიდაპირველად მას აინტერესებს
იმის გარკვევა, თუ რა არის მარადიულად ჭეშმარიტი, მარადიულად დასაბუთებული და მხოლოდ
ამის შემდეგ გადაწყვეტს აღადგინოს ან გადააწყოს ის, იმის მიუხედავად, მოძველებული ეჩვენება
ის, თანამედროვე თუ უპრეცედენტო, სრულიად ახლებური, „ულტრათანამედროვე“. ძველი ჭეშმარიტებების
ხელახლა აღმოჩენა შესაძლებელია. მემარჯვენე ადამიანს აქვს არა დროით შეზღუდული, არამედ
სუვერენული გონება. თუ ის ქრისტიანია, პეტრე მოციქულის სიტყვით რომ ვთქვათ, ის არის
Basileion Hierateuma-ის, ანუ სამეფო სამღვდელოების წინამძღოლი.
მემარჯვენეობა ნიშნავს დამოუკიდებლობას, აზროვნების
წინასწარგანსაზღვრული დამოკიდებულებისგან თავისუფლებას, ტრადიციული ღირებულებების დაცვისთვის
მზადყოფნას (იმ პირობით, რომ ისინი ჭეშმარიტი ღირებულებებია), ადამიანის ბუნებაზე გაწონასწორებული
შეხედულება, მასში არც ანგელოზის და არც ურჩხულის დანახვა, ასევე, ადამიანის ბუნების
უნიკალურობის აღიარებას, რომელთა ციფრებად ან რიცხვებად გარდაქმნა ან ჩათვლა არ შეიძლება;
ხოლო მემარცხენეობა საპირისპირო პრინციპებთან იგივდება. ის მრავალფეროვნების მტერია
და იდენტობის ფანატიკური პროპაგანტისტია. მემარცხენეობის ყველა უტოპიაში ხაზგასმულია
ერთფეროვნება, სამოთხე, რომელშიც ყველა „ერთნაირი უნდა იყოს, სადაც შური მკვდარია,
სადაც „მტერი“ ან არ არსებობს, ან ჭიშკრის მიღმა ცხოვრობს, ან სრულიად დამცირებულია.“
მემარცხენეობას სძულს განსხვავებები, ე.წ. ნორმიდან გადახრები, საზოგადოების ფენებად
დაყოფა. ნებისმიერი მისთვის მისაღები იერარქია მხოლოდ „ფუნქციურია“. ტერმინი „ერთი“
გადამწყვეტია: უნდა იყოს ერთი ენა, ერთი რასა, ერთი კლასი, ერთი იდეოლოგია, ერთი რელიგია,
ერთი ტიპის სკოლა, ერთი კანონი ყველასთვის, ერთი დროშა, ერთი გერბი და ერთი ცენტრალიზებული
მსოფლიო სახელმწიფო.
მემარცხენე და მემარჯვენე ტენდენციები არა მხოლოდ პოლიტიკის
შეინიშნება, არამედ ადამიანის ცხოვრების და მისწრაფებების არაერთ სფეროში. მაგალითისთვის,
ავიღოთ სახელმწიფოს სტრუქტურა. მემარცხენეებს ძლიერი ცენტრალიზაციის სწამთ. მემარჯვენეები
არიან „ფედერალისტები“ (ევროპული გაგებით), „შტატების მმართველები“, ვინაიდან მათ ადგილობრივი
უფლებების და პრივილეგიების სწამთ და ისინი დეცენტრალიზაციის პრინციპს ემხრობიან. სხვა
სიტყვებით რომ ვთქვათ, გადაწყვეტილებები უნდა მიიღებოდეს და ხორციელდებოდეს ყველაზე
დაბალ საფეხურზე — პიროვნების, ოჯახის, სოფლის, რაიონის, ქალაქის, ოლქის, ფედერალური
სახელმწიფოს დონეზე და მხოლოდ შემდეგ, საბოლოოდ — მთავრობის მიერ, სახელმწიფოს დედაქალაქში.
დიდებული ფრანგული პროვინციების დაშლა თავიანთი პარლამენტებით და მათი ჩანაცვლება მცირე
დეპარტამენტებით, რომელთაც სახელები რაღაც გეოგრაფიული თვისების გამო ეწოდათ და რომელიც
სრულად დაექვემდებარა პარიზის მთავრობას, წმინდად მემარცხენე „რეფორმა“ იყო. ან ავიღოთ,
მაგალითად, განათლების სფერო. მემარცხენე ყოველთვის ეტატიზმის მომხრეა. ის უკმაყოფილოა
და ვერ იტანს პერსონალურ ინიციატივას და კერძო წამოწყებას. ის გაგება, რომ სახელმწიფო
აკეთებს ყველაფერს (სანამ საბოლოოდ ჩაანაცვლებს ყოველგვარ კერძოს) — მემარცხენეობის
უდიდესი ოცნებაა. ასე რომ, მემარცხენეობის ტენდენცია გულისხმობს საქალაქო ან სახელმწიფო
სკოლების ან განათლების სამინისტროს ქონას, რომელიც განათლების ყველა ასპექტს აკონტროლებს.
მაგალითად, არსებობს ცნობილი ისტორია საფრანგეთის განათლების მინისტრის შესახებ, რომელმაც
ამოიღო თავისი ჯიბის საათი, დააკვირდა ციფერბლატს და თავის სტუმრას უთხრა: „ამ წუთებში,
5431-ე დაწყებით საჯარო სკოლაში წერენ ესსეს ზამთართან დაკავშირებული ხალისის შესახებ.“
ეკლესიებთან არსებული სკოლები, სამრევლო სკოლები, კერძო სკოლები ან კერძო პედაგოგები სრულიად არ შეეფერება მემარცხენეების გემოვნებას.
ამ დამოკიდებულების მიზეზი არაერთია. აქ არა მხოლოდ აღაფრთოვანებთ ეტატიზმი, არამედ
ერთფეროვნების და თანასწორობის იდეასაც გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს; ანუ შეხედულება,
რომლის თანახმადაც, განათლების სისტემაში სოციალური განსხვავებების გაგება უნდა აღმოიფხვრას
და მოსწავლეებს უნდა მიეცეთ იგივე ცოდნის, იმავე ტიპის ინფორმაციის მიღების შესაძლებლობა,
იგივენაირად და იმავე ხარისხით. ეს დაეხმარება მათ ერთნაირად, ან თუნდაც მსგავსად აზროვნებაში.
სრულიად ბუნებრივია, რომ ეს განსაკუთრებით მართალია ისეთ ქვეყნებთან მიმართებაში, სადაც
„დემოკრატიზმი“ ფეხს იდგამს. მათი მხრიდან მიიღება მცდელობები, რომ ყურადღება არავინ
მიაქციოს ინტელექტის კოეფიციენტის სხვაობებს და პიროვნულ მცდელობებს. ზოგჯერ ნიშნები
და ატესტატები გაუქმებულია, ხოლო ერთი კლასიდან მეორეში მოსწავლეები ავტომატურად გადადიან.
ცხადია, სქოლასტიკური თვალსაზრისით, ამგვარ მიდგომას საშინელი შედეგები მოჰყვება, მაგრამ
ნამდვილი იდეოლოგისთვის ეს ნაკლებად მნიშვნელოვანია. ერთხელ, როცა ჰეგელს უთხრეს, რომ
მისი იდეები და ფაქტები ერთმანეთს არ ემთხვევა, მკაცრად უპასუხა: „Um so schlimmer
für die Tatsachen“ (მით უარესი ფაქტებისთვის).
მემარცხენეობა რელიგიას სხვადასხვა მიზეზის გამო არ
სწყალობს. მისი იდეოლოგიები, მისი ყოვლისშემძლე, მისთვის იდეალური ყოვლისგანმსჭვალავი
სახელმწიფო განუყოფელ ერთგულებას მოითხოვს. რელიგიასთან ერთად იგულისხმება კიდევ ერთი
ერთგულება — ღმერთის მიმართ ერთგულება, რომ აღარაფერი ვთქვათ ეკლესიაზე. ორგანიზებულ
რელიგიასთან დაკავშირებით მემარცხენეობა ორ, ერთმანეთისგან მკვეთრად განსხვავებულ პროცედურას
იყენებს. ერთია ეკლესიის და სახელმწიფოს განცალკევების ფორმა, რომელიც რელიგიას ბაზრიდან
გამორიცხავს და მის ატროფირებას ცდილობს იმით, რომ წმინდა ტერიტორიების გარდა, მას
სხვაგან არსად უშვებს. მეორეა ეკლესიის გარდაქმნა სახელმწიფოს მიერ სრულად კონტროლირებულ
დაწესებულებად. ასეთ ვითარებაში ეკლესია შიმშილისგან კი არ კვდება, არამედ სულს ღაფავს.
ნაცისტები და საბჭოთა კავშირი პირველ მეთოდს მიმართავდნენ; ჩეხოსლოვაკიაში ჯერაც მეორე
მეთოდით მოქმედებენ.
ამის მიუხედავად, მემარცხენეობის ანტირელიგიური ტენდენცია
ეფუძნება არა მხოლოდ ანტიკლერიკალიზმს, ანტიეკლესიურობას და სახელმწიფოს საზღვრებში
რაიმე სხვა ორგანიზციის არსებობის წინააღმდეგ ანტაგონისტურ დამოკიდებულებას: მას იმპულსს
აძლევს არა მხოლოდ ეჭვიანობა, არამედ, უპირველესად, ზებუნებრივის, სულიერი წესრიგის
იდეაზე უარის თქმა. მემარცხენეობა, არსებითად, მატერიალისტურია.
ყაირათიანი სახელმწიფო, ჰილერ ბელოკის „მონების სახელმწიფო“,
როგორც ჩანს, მემარცხენე გონების ნაყოფია. ჩვენ ამას არ ვუწოდებთ საყოველთაო კეთილდღეობის
სახელმწიფოს, რადგან ყოველი სახელმწიფო თავისი მოქალაქეების კეთილდღეობისთვის არსებობს;
აქ კარგი სახელი გამოყენებულია ცუდი საქმის აღსანიშნად. ალექსის დე ტოკვილის წიგნში
„დემოკრატია ამერიკაში“, ბოლოს უდიდესი სიზუსტითაა ნაწინასწარმეტყველები შესაძლებლობა,
ან უფრო მეტად, ალბათობა, რომ დემოკრატიულმა სახელმწიფომ ტოტალიტარული ევოლუცია განიცადოს
ყაირათიანი სახელმწიფოს მიმართულებით. აქაც მემარცხენეების ორი სურვილი სრულდება —
ხელისუფლების გაფართოება და პიროვნების სახელმწიფოზე დამოკიდებულება, რომელიც აკონტროლებს
მის ბედს აკვნიდან საფლავამდე. მოქალაქის ყოველი მოძრაობა, მისი დაბადება და სიკვდილი,
მისი ქორწინება, შემოსავალი, ავადმყოფობა და განათლება, მისი სამხედრო წვრთნა და ტრანსპორტირება,
მისი კერძო საკუთრება და საზღვარგარეთ მოგზაურობა — ამ ყველაფრის საქმის კურსშია სახელმწიფო.
ამ სიის გაგრძელება შეიძლება ad nauseam. ბუნებრივია,
აქვე უნდა დავამატოთ, რომ პრაქტიკაში არსებობს გამონაკლისი შემთხვევები, ვინაიდან მემარცხენეობა
არის დაავადება, რომელიც აუცილებლად როდი ვრცელდება, როგორც თანმიმდევრული, სისტემური
იდეოლოგია. პერიოდულად, „საპირისპირო ბანაკში“ შეიძლება ერთეული გამოვლინებაც შეგვხვდეს.
ზოგჯერ მაგალითის მოხმობის მიზნით, ესპანეთის ამჟამინდელ მთავრობას მემარჯვენეების
სახელით მოიხსენიებდნენ. თუმცა ცხადია, რომ ფრანკოს მთავრობის გარკვეული ნიშნები მემარცხენე
ხასიათისაა, როგორც, მაგალითად, ცენტრალიზაციის ძლიერი ტენდენციები, კასტილიურისგან
განსხვავებულ ენებზე დაწესებული შეზღუდვები, ცენზურა, მთავრობის მიერ მართულ სინდიკატებზე
მონოპოლია. რაც პირველ ორ ნაკლოვანებას შეეხება (მემარცხენე ტენდენციები მარცხს უკავშირდება),
აუცილებელია უახლესი ისტორიული წარსულის შედეგების გათვალისწინება.
ნაციონალიზმი (ევროპული გაგებით) მემარცხენეობაა; და
კატალონიურმა, ბასკურმა და გალისიურმა ნაციონალიზმმა, ბუნებრივია, რადიკალური მემარცხენე
ხასიათი მიიღო და „კასტილიურ“ ცენტრალიზაციას დაუპირისპირდა. შესაბამისად, ეჭვი ჩნდება,
რომ მადრიდში თითქმის ყველა მოძრაობა, რომელიც ადგილობრივი უფლებებისა და პრივილეგიების
(იქნება ეს პოლიტიკური თუ ეთნიკური) დასაცავად გამოდიოდნენ, მემარცხენეა, რაც ავტომატურად
გულისხმობს არსებულ რეჟიმთან დაპირისპირებას და ესპანეთის ერთიანობის წინააღმდეგ წასვლას.
(ესპანეთი არის „Una, Grande, Libre“!). უცნაურია, თუმცა ყველასთვის გასაგებია, ვინც
ესპანეთის ისტორია იცის, რომ უკიდურესი მემარჯვენეები ესპანეთში, რომლებიც, ცხადია,
კარლისტების სახით არიან წარმოდგენილი და არა ფალანგისტების, ევროპული გაგებით, ფედერალისტები
არიან („ლოკალისტური“, „ანტიცენტრალისტური“). კარლისტები მადრიდის ცენტრალიზაციის ტენდენციებს
უპირისპირდებიან და როცა 1964 წლის ბოლოს ცენტრალური მთავრობა შეეცადა, ნავარისთვის
ფუეროსით გათვალისწინებული პრივილეგიები ჩამოერთმია, ნავარელმა კარლისტებმა კინაღამ
ამბოხისთვის მზადება დაიწყეს და ამიტომაც მთავრობამ სასწრაფოდ გამოაცხადა, რომ მათი
მოსამზადებელი ნაბიჯები „შეცდომა“ იყო და უკან დაიხია.
ყველა კონსერვატიული მოძრაობა ევროპაში ფედერალისტურია
და უპირისპირდება ცენტრალიზაციას. ამრიგად, კატალონიის შემთხვევაში, მაგალითად, ავტონომიის
და უკიდურესი მემარჯვენეებისა თუ მემარცხენეების მხარდამჭერებს შორის კატალონიური ენის
კულტივირების სურვილი ვლინდება. ცნობილი კატალონიელი ანარქისტები ყოველთვის მხარს უჭერდნენ
ავტონომიას, მაგრამ ფორმალური ანარქიზმი ყოველთვის იყო უჩვეულო mixtum compositum.
მისი საბოლოო პერსპექტივები მემარცხენე და თავისი არსით სოციალისტური იყო, მაგრამ მისთვის
დამახასიათებელი იყო მემარჯვენე განწყობა. თანამედროვე „კომუნიზმი“ იტალიასა და ესპანეთში
დიდწილად, უბრალოდ, „ფართოდ არასწორად გაგებული ანარქიზმია“. თუმცა, მეორე მხრივ, საგულისხმოა
ისიც, რომ 1937 წელს ბარსელონაში ღია ომი დაიწყო კომუნისტებსა და ანარქისტებს შორის.
რუსეთში კი სწორედ ანარქისტები უპირისპირდებოდნენ კომუნისტებს ყველაზე დიდხანს, სანამ
1924 წელს ისინი პირდაპირ არ გაანადგურეს საბჭოთა ციხეებსა და ბანაკებში. მათი „მოთვინიერების“
იმედი დაიკარგა.
ან ავიღოთ მეტერნიჰის რეჟიმი ცენტრალურ ევროპაში. არსებითად,
მას მემარჯვენე ხასიათი ჰქონდა, მაგრამ რადგანაც საფრანგეთის რევოლუციისადმი ცნობიერი
დაპირისპირების შედეგად წარმოიშვა, მან (როგორც ეს ხშირად ტრაგიკულად ხდება) ბევრი
რამ ისწავლა მტრისგან. ისიც ფაქტია, რომ ის მაინც ვერ გახდა ტოტალიტარული, თუმცა ავტორიტარულობის
ნიშნები და ასპექტები შეიძინა, რასაც შეგვიძლია ვუწოდოთ მემარცხენეობისთვის დამახასიათებელი
— მაგალითად, სრულყოფილი საპოლიციო სისტემა, რომელიც ეფუძნება ჯაშუშობას, ინფორმატორებს,
ცენზურას და კონტროლს ყველა მიმართულებით.
დაახლოებით მსგავსი შეიძლება ითქვას მორასიზმზეც, რომელიც,
ასევე, მემარჯვენეობისა და მემარცხენეობის უცნაური ნაზავი იყო და რომელსაც სიღრმისეული
შიდა წინააღმდეგობები ახასიათებდა. შარლ მორასი იყო ერთდროულად მონარქისტი და ნაციონალისტი.
და მაინც, მონარქია, არსებითად, ზენაციონალური ინსტიტუტია. როგორც წესი, მონარქის ცოლი,
დედამისი და მისი შვილების მეუღლეები უცხოელები არიან. ორი გამონაკლისის გარდა (სერბეთი
და მონტენეგრო), ევროპის ყველა სუვერენული მმართველი დინასტია 1910 წლისთვის წარმოშობით
უცხოური იყო. ამის საპირისპიროდ, ნაციონალიზმი „პოპულისტურია“, ხოლო ტიპური რესპუბლიკური
კონსტიტუცია მოითხოვს, რომ პრეზიდენტი შესაბამის ქვეყანაში იყოს დაბადებული. მორასს,
უდავოდ, ბრწყინვალე ინტუიცია ჰქონდა და არაერთი ევროპელი კონსერვატორი დავალებულია
მისგან. მაგრამ სრულიად არ არის შემთხვევითი, რომ ის თანამშრომლობდა ნაცისტებთან, როცა
მათ დაიპყრეს მისი ქვეყანა. ამავე დროს, თავისი ცხოვრების დიდ მონაკვეთში ის არ ყოფილა
ქრისტიანი. მაგრამ გარდაცვალებამდე ცოტა ხნით ადრე რწმენას დაუბრუნდა.
ამის შემდეგ, თუკი უხეშად, მემარჯვენეობასთან ვაიგივებთ
თავისუფლებას, ინდივიდუალურობას და მრავალფეროვნებას, ხოლო მემარცხენეობას ვუკავშირებთ
მონობას, კოლექტივიზმს და ერთფეროვნებას, ჩვენ ვიყენებთ სემანტიკას, რომელიც ლოგიკურია.
ასეთ შემთხვევაში, სულელური განმარტებები, რომ კომუნიზმი და ნაციზმი ერთმანეთს ჰგავს,
რადგან „უკიდურესობები ყოველთვის ხვდება ერთმანეთს“, აღარ უნდა გვაღელვებდეს..
მემარცხენეობის ისტორიული საფუძვლები
ადრეული საფუძვლები
მემარცხენეობის საფუძვლები დასავლურ სამყაროში შორეული
წარსულიდან იწყება. მემარცხენე იდეები და შეხედულებები პერიოდულად ვლინდებოდა ხოლმე
გვიან შუასაუკუნეებსა და თანამედროვე ისტორიაში, მაგრამ მისი პირველი საბედისწერო გამოვლენა
და კონკრეტიზაცია უკავშირდება საფრანგეთის რევოლუციას.
ზემოთ ჩამოყალიბებული ტერმინოლოგიის თანახმად, მემარცხენე
ტენდენციები არსებობდა ძველ საბერძნეთშიც. ბერძნული (ათენის) დემოკრატია არა მხოლოდ
დაჟინებით მოითხოვდა მრავალთა მმართველობას, არამედ მას ჰქონდა კიდეც ძლიერი ეგალიტარული
პოზიცია. ცხადია, თანასწორობის გაგება მხოლოდ სრულუფლებიან მოქალაქეებზე ვრცელდებოდა
და არა ქალებზე, მონებსა და უცხოელებზე (metoikoi). ასე რომ, ბერძნულ დემოკრატიაში
ელექტორატს ყოველთვის უმცირესობა შეადგენდა. აქვე უნდა დავამატოთ, რომ ბერძნულ დემოკრატიას
(განსაკუთრებულად რეპრესიული ფორმების ჩათვლითაც) გარკვეული ლიბერალური ასპექტები გააჩნდა;
ხაზგასმით პატივისცემას არ გამოხატავდნენ მაღალ პოზიციებზე მყოფი ადამიანების მიმართ,
ხოლო ძლიერად გამოხატული მმართველი კლასის, ისევე როგორც „პრეზიდენტის“ მსგავსი ინსტიტუტის
სრული არარსებობა, ასუსტებდა ხელისუფლებას. დემოკრატიის პლატონისეულ და, ასევე, არისტოტელესეულ
აღწერებში ვხედავთ თანასწორობისა და სოციალური (თუმცა არა აუცილებლად პოლიტიკური) თავისუფლების
ელემენტებს. შურის შესახებ ბევრს წერდნენ, ხოლო ღირსებას ეჭვის თვალით უყურებდნენ.
მონარქიის აღდგენის შიში მუდმივად თან სდევდათ, ამიტომაც ძალაუფლების ნებისმიერ კონცენტრაციას
უფრთხოდნენ. თუკი ვინმე დამსახურებებითა და ავტორიტეტით გამოირჩეოდა, ოსტრაკიზმის მეშვეობით
განდევნა ემუქრებოდა. ამის მიუხედავად, მართალია, სოციალური თავისუფლების ნიშნები შეიმჩნეოდა,
გარკვეულწილად პოლიტიკური თავისუფლებაც არსებობდა, მაგრამ უნდა გავითვალისწინოთ, რომ
დღევანდელი გაგებით პიროვნება ძველად არ არსებობდა. ის დასავლეთში (და მხოლოდ დასავლეთში)
ჩნდება ქრისტიანობასთან ერთად. როცა არისტოტელემ ადამიანს zoon politikon უწოდა, ის
გულისხმობდა არსებას, რომელიც პრაქტიკულად შთანთქმული იყო ქალაქის და სახელმწიფოს მიერ.
პლატონის მტრული განწყობა დემოკრატიის მიმართ (რაც უფრო
აშკარად ვლინდება „Politeia“-ში, ვიდრე „Nomoi“-ში) არისტოტელესას ჰგავდა, რომელიც
საბოლოოდ ათენის დემოკრატიულ სისტემას გაექცა და კუნძულ ევბეაზე, ქალკისში გადავიდა
— საერთო აღიარებით, სოკრატეს ბედი რომ არ გაეზიარებინა. პლატონის ანტიდემოკრატიული
განწყობა არ ყოფილა მხოლოდ ინტელექტუალის ავტომატური რეაქცია მმართველობის იმ ფორმაზე,
რომლისთვისაც გონებას და ცოდნას განსაკუთრებული მნიშვნელობა არ ენიჭება; აქ, ასევე,
იგრძნობოდა მისი მასწავლებლის სიკვდილის მძაფრი განცდა. საშუალო სტატისტიკურმა ამერიკელმა
ან ევროპელმა იცის, რომ სოკრატე მისი „უკეთურობისთვის“ დასაჯეს, რადგანაც მან უცნაური
ღმერთები შემოიყვანა და ახალგაზრდები „გარყვნა“, მაგრამ ნაკლებად იცნობს სრულ ამბავს.
ბოლო ბრალდება (რომელსაც არაფერი აქვს საერთო სექსთან) იყოფოდა (ქსენოფონეს თანახმად)
რამდენიმე ბრალდებად: (1) ის მოწაფეებს სახელმწიფო ინსტიტუტებისადმი სიძულვილს შთააგონებდა;
(2) ის დაკავშირებული იყო კრიტიასსა და ალკიბიადესთან; (3) ახალგაზრდებს ასწავლიდა,
რომ მშობლებს არ დამორჩილებოდნენ; (4) ის ყოველთვის მოიხმობდა ჰომეროსის და ჰესიოდეს
სიტყვებს ზნეობისა და დემოკრატიის წინააღმდეგ (განსაკურებით ილიადას, II, 198-206).
არა მხოლოდ დემოკრატიული ხელისუფლება, არამედ „ძვირფასი ადამიანებიც“ უპირისპირდებოდნენ
სოკრატეს და მას თავისუფლად შეგვიძლია ვუწოდოთ დემოკრატიის, vox populi-ს მსხვერპლი.
სალვადორ დე მადარიაგამ თქვა, რომ დასავლური ცივილიზაცია
ორ სიკვდილზე დგას — სოკრატეს და ქრისტეს სიკვდილზე. მართლაც, ჯვარცმაც დემოკრატიული
მოვლენა იყო. როცა ჩვენი უფალი პილატეს წინაშე მიიყვანეს, მან თქვა, რომ ჭეშმარიტების
საქადაგებლად მოვიდა. პილატემ, რომელიც ნამდვილი აგნოსტიკოსი იყო, ჰკითხა, „რა არის
ჭეშმარიტება?“ და ისე, რომ არ დალოდებია პასუხს, გვერდით ჩაუარა მას და „ხალხს“ ჰკითხა
აზრი. vox populi-მ სასიკვდილოდ გასწირა ჩვენი უფალი, როგორც ეს მოხდა სოკრატეს შემთხვევაში
სამ საუკუნეზე მეტი ხნით ადრე. მაგრამ თუკი ჭეშმარიტება სასოწარკვეთილებაში გვაგდებს,
თუ გვწამს, რომ ჭეშმარიტება ან არ არსებობს, ან ადამიანის გონება მას ვერ ჩაწვდება,
მაშინ ყველაფერი შემთხვევითობას უნდა მივანდოთ, ან უბრალო უპირატესობები უნდა ვეძებოთ
— პერსონალური უპირატესობები ან „სტატისტიკით მიღებული უპირატესობები“ (რაც, ხშირ შემთხვევაში,
„უმრავლესობის ვერდიქტის“ მიღებას ნიშნავს). ეს აზრთა სხვადასხვაობის მოწესრიგების
ხელსაყრელი საშუალებაა, მაგრამ ის არ გვუებნება სიმართლეს, არც საჭირბოროტო საკითხის
მოგვარების რაციონალურ გზას გვთავაზობს.
ბერძნული დემოკრატია მაკედონიის მმართველობამ დაასამარა,
მაგრამ ამას მიესალმა ისოკრატე. რომში არასდროს ყოფილა ნამდვილი დემოკრატია, მათ შორის,
არც ფართო მნიშვნელობით, რომელსაც ანტიკურ ხანაში იყენებდნენ. ამის მიუხედავად, მარიუსი,
უდავოდ, არის რომაელი მემარცხენეების წარმომადგენელი, ხოლო მისი მეუღლის ძმისშვილი,
კეისარი, გახდა კიდეც მემარცხენე დიქტატორი, რითაც განახორციელა anakyklosis, როგორც
თქვა პოლიბიუსმა და იწინასწარმეტყველა პლატონმა — რაც გულისხმობს მონარქიის გადაზრდას
არისტოკრატიაში, არისტოკრატიის — დემოკრატიაში, დემოკრატიის — ტირანიაში, ტირანიის
— ისევ მონარქიაში. მაგრამ საინტერესოა, იყო თუ არა რომაული კეისრობა ნამდვილი მონარქია?
თუ, როგორც მეტერნიჰი ამტკიცებდა, ეს იყო „ბონაპარტიზმის“, ანუ სამხედრო დიქტატურის
ფორმა. დიოკლეტიანემდე რომაელები ნაკლებად აცნობიერებდნენ იმ ფაქტს, რომ მათი Res
Publica აღარ არსებობს და ის მაინც ატარებდა ამ სახელს. იმპერატორი, ბოლოსდაბოლოს,
მხოლოდ და მხოლოდ „გენერალს“, „პრინცს“ — „პირველ კაცს“ ნიშნავდა („პირველი ქალბატონი/ლედი“
— ასეთია ამერიკის პრეზიდენტის ცოლის არაოფიციალური ტიტული). დიოკლეტიანეს დროიდან
ყველაფერი საბოლოოდ გაირკვა: მას ოქროს გვირგვინი დაადგეს და მოითხოვა proskynesis,
აღმოსავლეთის საუკეთესო ტრადიციის შესაბამისად. სენატმა ყოველგვარი მნიშვნელობა დაკარგა.
ამ დროს, ალბათ, ყველაზე უბრალო რომაელებმაც გააცნობიერეს, რომ რესპუბლიკა დამთავრდა
და რომს ახლა უკვე ძირეულად განსხვავებული კონსტიტუცია აქვს — ფაქტი, რომელსაც ტაციტუსი
უკვე ძლიერ ეჭვობდა.
შუასაუკუნეებში „დემოკრატიას“ ინტელექტუალების წრეში
ნეგატიური კონოტაცია ჰქონდა. იმ დროს მხოლოდ ინტელექტუალებმა იცოდნენ მისი მნიშვნელობა.
ამის მიუხედავად, არსებობდა მცირე პერსონალური საზოგადოებები, მაგალითად, ალპების და
პირენეების მაღალმთიან სოფლებში, ისლანდიასა და ნორვეგიაში, სლავურ სოფლებში vyetche-ს
ფორმით. უფრო დიდ და განვითარებულ პოლიტიკურ საზოგადოებებს, ხშირ შემთხვევაში, შერეული
მთავრობები ჰყავდათ, სადაც მონარქი იყო სათავეში, რომელსაც ეს სტატუსი დაბადებით ერგო
ან მცირერიცხოვანმა ელიტამ აირჩია. Regimen Mixtum-ს (შერეული მმართველობა), როგორც
წესი, ჰქონდა პარლამენტი (ან ორი „პალატაც“ კი), რომელიც შედგებოდა სამი ან ოთხი ფენის
წარმომადგენლებისგან. (თავდაპირველად მხოლოდ დიდგვაროვნები და სასულიერო პირები იყვნენ
წარმოდგენილი. შემდეგ დაემატა ახალი ელემენტი — „მესამე ფენა“, ანუ ბიურგერები; და
ხშირ შემთხვევაში — გლეხები, როგორც მეოთხე ფენა, როგორც ეს იყო შვედეთსა და ტიროლში).
შერეული მთავრობები ყველაზე დაბალანსებული მთავრობებია. მეფეს მთელი ძალაუფლება როდი
ჰქონდა. Rex sub Lege — ასეთი იყო სტანდარტული ფორმულა. მას გადასახადების აკრეფის
უფლება არ ჰქონდა. სწორედ ამიტომაც, მონარქების ხელმოკლეობა შუასაუკუნეებისა და მისი
შემდგომი საზოგადოების მუდმივი დამახასიათებელი ნიშანია. მეფის ძალაუფლებას ზღუდავდნენ
ძლიერი ვასალები, ეკლესია, პარლამენტი, რომელშიც სხვადასხვა ფენა იყო წარმოდგენილი
და თავისუფალი მუნიციპალიტეტები, რომლებიც უდიდესი პრივილეგიებით სარგებლობდა. აბსოლუტიზმი
და ტოტალიტარიზმი შუასაუკუნეებისთვის უცხო იყო.
მთელი ეს პერიოდი სიტყვა „დემოკრატია“ მხოლოდ სამეცნიერო
ტრაქტატებში ფიგურირებდა, მაგრამ აუცილებელია გვახსოვდეს, რომ ფარული რელიგიური სექტები,
რომელთაც მემარცხენე სოციალური და პოლიტიკური პროგრამები ჰქონდათ, ჩუმად მოქმედებდნენ
ევროპის დიდ ნაწილში. ალბიგოელები (ბოგუმილიელები, კათარები) ეგალიტარიზმის მომხრეები
კი არ ყოფილან, ხოლო ადრეულ ვალდენსებს შორის (რომელიც პიტერ ვალდომ დააარსა) ძლიერი
მემარცხენე განწყობები შეინიშნება. მათი სიძულვილის ობიექტი არა მხოლოდ „მდიდარი, ცოდვილი
ეკლესიაა“, არამედ ყველაფერი, რაც ძალაუფლებას, ფუფუნებას, ტრაბახს და ხელისუფლებას
უკავშირდება. მანიქეური ფესვების მქონე დუალისტურმა სექტებმა ახლო აღმოსავლეთიდან ბალკანეთის
ნახევარკუნძულზე, ხოლო შემდეგ ჩრდილოეთ იტალიაში, სამხრეთ საფრანგეთში, ბელგიაში, ბოჰემიასა
და ინგლისში შეაღწიეს (სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ეს იყო გეოგრაფიული მიგრაცია დაახლოებით
სამხრეთ-აღმოსავლეთიდან ჩრდილო-დასავლეთისკენ). ისინი თვლიდნენ, რომ აპოკალიფსის დროს
სიმდიდრე უკეთურობად შეფასდებოდა, ამაყები დაისჯებოდნენ, დაინგრეოდა ორი მძლავრი ორგანიზაცია
— ეკლესია და სახელმწიფო. ცხადია, ეს შეხედულებები ერთგვაროვანი არ ყოფილა. აქცენტები
იცვლებოდა და კომპრომისები რეალური ვითარებიდან გამომდინარე ხდებოდა. მაგრამ ერთი რამ
ძალიან მკაფიოა: ამ სექტის იდეებმა გარკვეული გავლენა მოახდინა რეფორმაციის საწყისებზე.
რეფორმატორებისგან მათ განასხვავებდა სიღატაკის კულტი,
რასაც ვხედავთ, მაგალითად, ადრეული ვალდენსების ჯგუფის, „ლიონელი ღატაკების“ წრეში.
ლომბარდიელი ვალდენსები (ფრანგებისგან განსხვავებით) დაჟინებით ამტკიცებდნენ, რომ მათ
ერთგულებს მხოლოდ საკუთარი ხელსაქმით ეცხოვრათ. მით უმეტეს, რომ, მაგალითად, მქსოველები
ერთად ცხოვრობდნენ, მუშაობდნენ, ისინი მტრულად იყვნენ განწყობილი სამხედრო სამსახურის
მიმართ, უარყოფდნენ ფიცს და სძულდათ მდიდრული ეკლესიები. როგორც ჩანს, მათ ანტიინტელექტუალური
მიდრეკილებებიც ჰქონდათ. ლომბარდიიდან მათი მოძღვრება ბოჰემიაში გავრცელდა.
სოციალიზმიდან კომუნიზმამდე
სოციალიზმმა პირველი კონკრეტული, ხელშესახები გამარჯვება
მოიპოვა არა ინდუსტრიულ დასავლეთში, როგორც ამას მარქსი წინასწარმეტყველებდა, არამედ
აღმოსავლეთ ევროპაში. როცა მარქსი და ენგელსი „კომუნიზმის მანიფესტს“ წერდნენ, ისინი
დანიურ გამოცემაზეც ფიქრობდნენ, ოღონდ არა რუსულენოვანზე. ამის მიუხედავად, სოციალიზმის
გამარჯვება რუსეთში ითვლება თანამედროვეობის ისტორიაში ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან
ფაქტად და ეს განსაკუთრებული კვლევის საგანია. მაგრამ რუსეთის რევოლუციის მხოლოდ სამი
ასპექტი არსებობს, რომელიც, გვსურს, დეტალურად განვიხილოთ.
პირველი უკავშრდება საკითხს, თუ რამდენად შეგვიძლია
არსებითად „კომუნისტურზე“ ან კოლექტიურზე საუბარი რუსულ სულთან მიმართებაში.
მეორე საკითხი გულისხმობს იმას, თუ რამდენად არის რუსეთის
რევოლუცია რაიმენაირად „ბუნებრივი რეაქცია“ „ცარიზმის საშინელებებზე“, ქანქარის გადაქანება
მეორე მხარეს, თუკი, ის ძველი რეჟიმის ახალი ფორმით გაგრძელება არ ყოფილა.
მესამე საკითხს მივყავართ რევოლუციის დროს „მაქსიმალისტური
სოციალიზმის“, ანუ კომუნიზმის ფაქტობრივი ძალის კვლევამდე.
რაც შეეხება პირველ საკითხს, ხაზგასმით უნდა აღვნიშნოთ
არა მხოლოდ ის, რომ რუსული ხასიათისთვის და მსოფლხედვისთვის დამახასიათებელი სულაც
არ არის კოლექტივიზმი ან მორჩილება, არამედ ისიც, რომ რუსები უკიდურესი ინდივიდუალისტები
არიან ანარქისტული განწყობით. ისინი, ვინც აღიარებენ „კოლექტივიზმისადმი თანდაყოლილ
მისწრაფებას“, როგორც წესი, იმოწმებენ ისეთ ინსტიტუციებს, როგორებიცაა „მირი“ (სამიწათმოქმედო
საზოგადოება) და „არტელი“ (საერთო სახელოსნოები), ასევე მხედველობაში აქვთ „ერთობის“
(sobornost')
ცნება, რომელიც აღმოსავლეთის ეკლესიების თეოლოგიიდან მომდინარეობს. საგულისხმოა, რომ
„მირი“ იმდენად წარუმატებელი აღმოჩნდა, რომ სტოლიპინი იძულებული გახდა, მე-20 საუკუნის
დასაწყისში გაეუქმებინა ის. ერთობას გააჩნია თავისი ანალოგი მისტიკური სხეულის კათოლიკურ
კონცეფციაშიც (თუმცა არცთუ ისე ახლოა ერთმანეთთან). ამის მიუხედავად, კათოლიკური სამყარო,
აღმოსავლეთის ეკლესიის მსგავსად, ყოველთვის ითვლებოდა ანარქისტული პარტიების აკვნად.
ეს არის რეფორმაციის ეკლესიების სამყარო, რომელიც მიჰყვება მკაცრ წესრიგს, დისციპლინას,
ზომიერებას, მორჩილებას, წესების დაცვას, თანამშრომლობას და კონსენსუსს მასობრივი დარწმუნებისა
და კომპრომისის გზით. (ევროპაში შავი ფერი ყოველთვის სიმბოლურად ასოცირდებოდა კათოლიკეებსა
და ანარქისტებთან!) რუსეთი ყოველთვის უკიდურესობებთან იგივდებოდა, მაგრამ მორჩილება
მხოლოდ იქ არის შესაძლებელი, სადაც მიღებულ ნორმად ითვლება „ოქროს შუალედი“, „ორმოცდაათი
ორმოცდაათზე“ სულისკვეთება, რომელიც სრულიად განსხვავდება ყოველგვარი აბსოლუტისგან,
juste milieu-სგან,
რომელიც ასე სძულდა ალექსანდრ ჰერცენს.
ედვარდ კრენკშოუ, ალბათ, პირველი ინგლისურენოვანი ავტორი
იყო , რომელმაც პირველმა შენიშნა რუსების ანარქისტული მენტალიტეტი, როგორც მათი ბუნებისთვის
ყველაზე დამახასიათებელი თავისებურება. მისი აზრით, სწორედ ამით აიხსნება მათი პოლიტიკური
ქცევა. ის წერს: „რუსი არის ადამიანი, რომელიც დათმობას თვლის არა სიძლიერედ, არამედ
პიროვნების სისუსტედ და ის საკუთარი თავის ღალატად აღიქმება. ამავე დროს, ის მეტისმეტად
მძაფრად აღიქვამს ყოველგვარ გარეგან გავლენას, რომელიც, ერთი სიტყვით რომ ვთქვათ, სრულიად
ექსპერიმენტულია და მენტალური თვალსაზრისით თავისუფალი — როგორც დასავლეთში, სადაც
მხოლოდ ხელოვანები არიან ექსპერიმენტატორები და თავისუფალი (და არავითარ შემთხვევაში
ყველა).“ ამის შემდეგ ხსნის, თუ ასეთი აშკარად ანარქიულად განწყობილი ადამიანები, რომლებიც
სასოწარკვეთილი ეძებენ შინაგან მთლიანობას, მზად არიან, აღიარონ, რომ „ზემოდან კონტროლი“
აუცილებელი ბოროტებაა. ბოლოს ამატებს: „ეს ყველაფერი, ჩემი აზრით, არის ბუნებით არამდგრადი
ადამიანების სიხისტე, რომლებიც იძულებული არიან, საკუთარი ხელით გამოიჭედონ რკინის
ბორკილები ან ბოლომდე განადგურდნენ. და ეს ყველაფერი მომდინარეობს ბუნებრივი ინდივიდუალიზმიდან,
რაც ჩვენს სანაქებო, უხეშ ინდივიდუალიზმს ისე წარმოაჩენს, როგორც პიროვნებადაკარგულს.“
შემთხვევითი არ არის, რომ საუკუნეების მიჯნაზე რუსეთში,
ესპანეთში, იტალიასა და საფრანგეთში არსებობდა დიდი ანარქისტული პარტიები. რუსეთში
ანარქისტები (ესერები) ჩადიოდნენ პრაქტიკულად ყოველგვარ სისასტიკეს. კომუნისტები საკმაოდ
გონიერი და ჭკვიანი იყვნენ, რომ უბრალო ტერორიზმში ჩაბმულიყვნენ. ისინი, ძირითადად,
კონსპირაციების, ორგანიზაციების და მასობრივი ამბოხებების საშუალებით მოქმედებდნენ.
სამხრეთ და აღმოსავლეთ ევროპელების (ასევე, კათოლიკე
ან ორთოდოქსი ერები, რომლებიც სამყაროს სხვადასხვა მხარეს ცხოვრობდნენ) ანარქიული მიდრეკილებები
პარტიების რაოდენობის ზრდას უწყობდა ხელს, რომლებიც უკომპორომისო ექსტრემიზმით, საპარლამენტო
ცხოვრებას ართულებდა, ან, სულაც, შეუძლებელს ხდიდა. აქედან მომდინარეობს ამ სფეროში
„დემოკრატიული ექსპერიმენტის“ თითქმის გარდაუვალი მარცხი.
მეორე პუნქტი ეხება ქანქარის ქანაობას. „სადაც არის
კვამლი, იქ ცეცხლიც უნდა იყოს“ — ასეთია კიდევ ერთი გამონათქვამი, რომელსაც ხშირად
ციტირებენ ამერიკასა და დიდ ბრიტანეთში, რაც გულისხმობს გარკვეულ „ემოციების რაციონალობას“.
თუმცა ისტორია (ბუნების მსგავსად) აჩვენებს, რომ დიდ ცეცხლს შეიძლება ძალიან მცირე
კვამლი მოჰყვეს და პირიქით, მცირე ცეცხლს შეიძლება დიდი კვამლი ახლდეს. სანამ „ქანქარის“
არგუმენტს ვუპასუხებდეთ, გავიხსენოთ, რომ ბოლშევიკებს აბსოლუტური ან თუნდაც კონსტიტუციური
მონარქია კი არ ჩაუნაცვლებია, არამედ დემოკრატიული რესპუბლიკა — ზომიერი ესერის, ალექსანდრ
კერენსკის, რესპუბლიკა. და თუკი ცეცხლის და კვამლის თეორიას გერმანიის მიმართ გამოვიყენებთ,
გამოვა, რომ ვაიმარის რესპუბლიკა უნდა ყოფილიყო აბსოლუტური ჯოჯოხეთი (რასაც ვერ ვიტყოდით).
ამიტომაც, დავწვათ ჩვენი ისტორიის სახელმძღვანელოები და უარვყოთ ის იდეა, რომ ისტორიას
აქვს „მნიშვნელობა“ მათემატიკური ან მექანიკური თვალსაზრისით. იგივე შეიძლება ითქვას
დიდ დრამაზე.
როცა იმპერიულ რუსეთზე ვსაუბრობთ, უნდა გვახსოვდეს,
რომ 1905 წლის შემდეგ, ის მნიშვნელოვნად განსხვავდებოდა იმისგან, რაც, ვთქვათ,
1890 წელს ხდებოდა. ადვილი წარმოსადგენია იღლიაში გაზეთამოჩრილი წვეროსანი მამაკაცი,
რომელიც 1912 წელს, სანქტ-პეტერბურგის ქუჩებში დადის. ვინ არის ის? ის არის რუსული
სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ბოლშევიკური ფრთის დეპუტატი, ან დუმის წევრი ბოლშევიკი.
რა გაზეთი ჰქონდა ამოჩრილი იღლიაში? „პრავდა“. სად შეიძინა ის? აქვე, ქუჩის კუთხეში.
ცხადია, 1905 წლამდე ადამიანები ნაკლებად თავისუფალი იყვნენ, მაგრამ ვერა ზასულიჩი,
რომელიც ცდილობდა, მოეკლა პოლიციის პრეფექტი ტრეპოვი, სასამართლომ გაამართლა. ტროცკი
აღწერდა, რამდენად შესანიშნავი იყო რუსული ციხეები და რამდენად პატივისცემით ეპყრობოდნენ
პოლიტიკურ „დამნაშავეებს“ ზედამხედველები. ლენინი გადაასახლეს ციმბირში, მაგრამ ჩვეულებრივი
გადასახლება მხოლოდ იმას ნიშნავდა, რომ პატიმარი იძულებული იყო, ეცხოვრა კონკრეტულ
სოფელში, ან ასეთი სოფლის გვერდით, მიეღო მწირი პენსია, მაგრამ კვლავ შეეძლო წაეკითხა,
ეწერა, ენადირა და ეთევზავა. 1900 წლისთვის ციმბირში ცხოვრება ჩრდილოეთ დაკოტასა თუ
სასკაჩევანში ცხოვრებაზე უარესი არ ყოფილა. ჩემმა მეგობარმა საკუთარი თვალით ნახა შუშენსკოედან
ლენინის ცოლის მიერ ირკუტსკის გუბერნატორისადმი მიწერილი წერილის ასლი, რომელშიც ის
აპროტესტებდა მისთვის გამოყოფილი პერსონალის ნაკლებობას.
ასევე, არასწორი წარმოდგენა არ უნდა გვქონდეს აგრარულ
ვითარებასთან დაკავშირებით. 1917 წლის რევოლუციის დაწყებისას, გლეხობა ნაყოფიერი მიწის
80 პროცენტს ფლობდა,
როცა დიდ ბრიტანეთში ნაყოფიერი მიწების ნახევარზე მეტი მსხვილ მამულებში
შედიოდა. (ამის მიუხედავად, ბრიტანეთში არ ყოფილა აგრესიული აგრარული მოძრაობა, ხოლო
რუსეთში იყო). წერა-კითხვის უცოდინრობის რაოდენობამ 56 პროცენტამდე დაიკლო, ხოლო სკოლების
რაოდენობა ყოველსაათობრივად იზრდებოდა. ასევე, საგულისხმოა, რომ სოციოლოგიური თვალსაზრისით,
დაბალი კლასები უკეთ იყო წარმოდგენილი რუსეთის სასწავლებლებში, ვიდრე დასავლეთ ევროპაში. რუსეთში კლასობრივი
სტრუქტურის შესახებ არასწორი შეხედულება, რაც დასავლეთში ფართოდაა გავრცელებული, იმდენად
მრავალრიცხოვანია და ღრმად არის გამჯდარი, რომ მათი ამოძრიკვა შეუძლებელია. ანატოლ
ლერუა-ბოლიეს შესანიშნავი სამტომეულის კითხვისას მეცხრამეტე საუკუნის დასასრულის რუსეთის
შესახებ, სახელწოდებით „L'Empire des tsars et les Russes“ („მეფეებისა და რუსების
იმპერია“), წარმოდგენა გვექმნება სრულიად შერეული საზოგადოების შესახებ, რომელიც არად
დაგიდევდათ წარმომავლობას და ფულს. საგულისხმოა, რომ იგივე შთაბეჭდილება იქმნება იმ
პერიოდის დიდი რუსი რომანისტების მხრიდან. პრაქტიკულად, წითელ ოქტომბრამდე რუსეთი იყო
ევროპის „ამერიკის აღმოსავლეთი“ — ქვეყანა, სადაც სოციალური მობილურობა ყველა სხვა
ქვეყანაზე მაღალი იყო; სადაც ტიტულებს ისეთი მნიშვნელობა არ ენიჭებოდა, როგორიც დასავლეთში,
სადაც ქონების დაგროვება ერთ ღამეში შეეძლოთ ინტელიგენციის წარმომადგენლებს და შეძლებულ
ადამიანებსაც, მათი სოციალური წარმომავლობის მიუხედავად. და თუკი ვინმეს შეეძლო საუბარი
და წერა, ის სრული თავისუფლებით სარგებლობდა 1905 წლამდეც.
ცხადია, მშრომელთა ხვედრი იმპერიულ რუსეთში ისეთივე
რთული იყო, როგორც ჩანასახში მყოფ ნებისმიერ ინდუსტრიულ საზოგადოებაში. ამ თვალსაზრისით,
ინგლისშიც ისეთივე მდგომარეობა იყო მეცხრამეტე საუკუნის პირველ მესამედში, როგორც იმდროინდელ
სოციალისტურ ინდოეთში. ამის მიუხედავად, იმპერიის მთავრობა არასდროს ზრუნავდა მეწარმეების
განუხრელ მხარდაჭერაზე და არც უპირობოდ უჭერდა მხარს მსხვილ მიწათმფლობელებს. (გლეხების
გათავისუფლება, რომლებიც არასდროს ყოფილან მონები, „თვითმპყრობელობის“ ამოცანა იყო,
რაც მიწათმფლობელების ნებას ეწინააღმდეგებოდა). როგორც მანია გორდონი გადაუჭარბებლად
იტყოდა, „დოკუმენტებით დამაჯერებლად დადასტურდა, რომ რუსეთი პიონერი იყო შრომის კანონმდებლობის
თვალსაზრისით“.
საიდუმლო პოლიცია, ოხრანკა, ეხმარებოდა მშრომელებს სავაჭრო კავშირების
დაფუძნებაში, რომ ექსპლუატაციისგან თავის დაცვა შეძლებოდათ. ფაქტობრივად, წითელი ოქტომბრიდან
საუკუნის მეოთხედის შემდეგ მშრომელთა ცხოვრების სტანდარტები იმაზე დაბალი იყო, ვიდრე
1914 წელს და ეს ფაქტი შესანიშნავადაა დოკუმენტირებული მანია გორდონის წიგნში „მშრომელები
ლენინამდე და ლენინის შემდეგ“. ილია ერენბურგი მემუარებში ამბობს, რომ 1950-იანი წლების
დასაწყისში საბჭოთა კავშირში ნაკლები შნაური ცხოველი ჰყავდათ, ვიდრე იმავე ტერიტორიაზე
1916 წელს. მას შემდეგ ვითარება დიდად არ შეცვლილა.
ეჭვგარეშეა, რომ იმპერიული რეჟიმის კონკრეტული მხარეები
დიდად არც 1905 წლის შემდეგ გამოსწორებულა. კათოლიკეები (მაგრამ არა ლუთერანები) დისკრიმინაციას
განიცდიდნენ, მაგრამ ასეთივე ვითარება იყო სკანდინავიაშიც. იეზუიტები კანონგარეშედ
გამოცხადდა, მაგრამ ისინი შვეიცარიაში მაინც იყვნენ. ებრაელებს ჩრდილოეთ და აღმოსავლეთ
პროვინციებში არ დაედგომებოდათ. გამონაკლისი შემთხვევა იყო მხოლოდ მაშინ, თუ მათ უნივერსიტეტის
ხარისხი ჰქონდათ ან „პირველი ხარისხის ვაჭრები“ იყვნენ. (ეს შეზღუდვები მოიხსნა მათთვის,
ვინც ქრისტიანობა მიიღო: დისკრიმინაცია წმინდად რელიგიური იყო და არა ეთნიკური ან რასობრივი).
უნივერსიტეტის სტუდენტების მხოლოდ გარკვეულ პროცენტს შეეძლო ჰქონოდა ებრაული სარწმუნოება,
მაგრამ ამგვარი numerus clausus უცხო არ ყოფილა ამერიკის უნივერსიტეტებისთვისაც, განსაკუთრებით
სამედიცინო სკოლებისთვის, რომლებიც თავს იწონებდნენ თავიანთი „ლიბერალიზმით“.
ქალთა უმაღლესი განათლების თვალსაზრისით, ძველი რუსეთი,
ასევე, პიონერი იყო. I მსოფლიო ომამდე, წერა-კითხვის მცოდნეთა მხრივ, ის ევროპაში ლიდერობდა
და ერთ-ერთი საუკეთესო სახელმძღვანელოები ჰქონდა. მისი უნივერსიტეტები დასავლეთის გამორჩეულ
უნივერსიტეტებს უტოლდებოდა. მისი ინტელიგენცია (როგორც რუსები ამბობენ) შეიძლება გზააბნეული იყო,
მაგრამ იდეების მრავალფეროვნებით და სიმდიდრით უბადლოდ ითვლებოდა. თუმცა ამ საკითხს
მესამე პრობლემამდე მივყავართ: როგორ მოხდა, რომ კომუნიზმმა მოახერხა ამ დიდი ერის
დამორჩილება? როგორც ჩანს, არეულობამ, რომელიც ომში დამარცხებას მოჰყვა, რეცოლუციას
შეუქმნა საფუძველი; რევოლუციას, რომელიც ინდუსტრიულ პროლეტარიატს არ მოუწყვია. რუსული
სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ლიდერებს შორის, პრაქტიკულად, არც ერთი მშრომელი არ ყოფილა.
როცა 1903 წელს, ამ, იმ დროს არალეგალური პარტიის ლონდონის კონგრესზე უმრავლესობამ
მხარი დაუჭირა რადიკალურ პროგრამას, ხოლო უმცირესობა ზომიერებას ემხრობოდა, ნამდვილი
განხეთქილება მოხდა.
ბოლშევიკები მენშევიკების წინააღმდეგ გამოდიოდნენ, თუმცა
ორივე მათგანი თავს სოციალ-დემოკრატს უწოდებდა: უბრალოდ, ბოლშევიკებს ხიბლავდა კომუნისტების
იარლიყი, რომელსაც ისინი 1918 წლიდან ოფიციალურად იყენებდნენ.
1921 წლისთვის ეს განხეთქილება საბოლოოდ დამტკიცდა: სოციალ-დემოკრატები მეორე ინტერნაციონალის
ერთგული დარჩნენ, ხოლო კომუნისტებმა მესამე ინტერნაციონალი დააფუძნეს.
ბოლშევიკებს (ისევე როგორც მენშევიკებს) მართავდნენ
ადამიანები, რომლებიც ან დაბალი თავად-აზნაურობის, საშუალო ფენის ინტელექტუალების წარმომადგენლები
(მათ შორის იყვნენ ებრაელებიც და არაებრაელებიც), ან ყოფილი სემინარიელები იყვნენ. როცა ჟოზეფ
დე მესტრმა იწინასწარმეტყველა, რომ რუსეთის მომავალ რევოლუციას სათავეში ჩაუდგებოდა
„პუგაჩოვი, რომელსაც საუნივერსიტეტო განათლება ჰქონდა მიღებული“, ის
სულაც არ ცდებოდა. ამგვარი დახასიათება სრულიად შეეფერება ლენინს, მაგრამ სხვა ლიდერების
უმრავლესობასთან მიმართებაშიც იგივეს თქმა შეიძლება, რომლებიც აერთიანებდნენ მეტ-ნაკლებად
სამ დიდ რევოლუციურ უნარს: ინეტელექტუალობას, ორგანიზატორის ნიჭს და ორატორულ მომნუსხველობას.
ამის მიუხედავად, ყველა ეს ორატორი და მოღვაწე, ერთად
აღებული, ვერასდროს გაიმარჯვებდა მეამბოხე ჯარისკაცების და მეზღვაურების გარეშე, რომელთა
უმეტესობასაც გლეხობა ან გლეხების შვილები შეადგენდნენ. რუსეთის მშომელთა კლასი იმ
დროს მოსახლეობის ძალიან მცირე პროცენტს შეადგენდა. (ზუსტი სტატისტიკა არ მოგვეპოვება).
სასტიკ უცხოელ მტერთან ბრძოლის შემდეგ, მკაცრი დისციპლინის პირობებში, ჯარისკაცები
და მეზღვაურები უკვე მარტივი გამარჯვებისკენ ისწრაფოდნენ. მათ თავიანთი ოფიცრების თავიდან
მოშორებაც სურდათ. მათი პოზიციები ძლიერი იყო „მშრომელთა, გლეხთა და ჯარისკაცთა საბჭოში“
და ხალხის ინტელექტუალურ წამქეზებლებს გამარჯვებაში ეხმარებოდნენ. საშუალო კლასი არა
მხოლოდ შედარებით მცირე ფენა იყო, არამედ, ასევე, არაორგანიზებულობით და ყოველგვარი
შეთანხმებულობის ნაკლებობით გამოირჩეოდა. კერენსკის მთავრობა ბოლო ეტაპზე ამბოხებულ
ჯარისკაცებს ებრძოდა ქალების პოლკის მეშვეობით, რომელიც ნახევრად მთვრალმა წითელმა
ჯარისკაცებმა გაანადგურეს, დაამარცხეს და ტყვედ აიყვანეს. ის, რაც ამას მოჰყვა, განსაკუთრებით
ესიამოვნებოდა ღვთაებრივ მარკიზს (მარკიზ დე სადი), ისევე როგორც იმპერატორის ოჯახის
მხეცური ამოჟლეტა ეკატერინბურგში. კერენსკის მათი გემით გაგზავნა სურდა ბრიტანეთში, მაგრამ
ლოიდ ჯორჯისგან უარი მიიღო, რადგან „ლიბერალი“ პრემიერ-მინისტრი, რომელსაც ნებისმიერ
ფასად გამარჯვების მოპოვება სურდა, ნიკოლოზ II-ს, რომელსაც ძალიან უნდოდა მშვიდობა,
მოღალატედ თვლიდა. მან აღნიშნა, რომ ბრიტანული საზოგადოებისთვის მიუღებელი იყო ეს. პირველი
მსოფლიო ომის დროს ცხადი გახდა, რომ „ზომიერ მემარცხენეებში“ უნდა დავინახოთ ძალა,
რომელსაც მშვიდობა არ სურდა და ნაციონალიზმის ყველაზე უარეს გამოვლინებებს უჭერდა მხარს.
ინგლისში მთავარი დამნაშავე იყო მემარცხენე დევიდ ლოიდ ჯორჯი, ამერიკაში — დემოკრატიული
პარტია, რომლის სათავეში იყო ვუდროუ უილსონი, საფრანგეთში ძველი კომუნარი კლემანსო,
რუსეთში — ალექსანდრ კერენსკის „პროგრესული რესპუბლიკური“ რეჟიმი. მშვიდობა სურდათ
მონარქებს, პაპს და, უნდა ვაღიაროთ, რომ მშრომელთა კლასის წარმომადგენლებიც, რომლებიც
სტოკჰოლმში შეკრებას ცდილობდნენ.
თუმცა, ცხადი იყო, რომ რუსეთში 1917 წლის მარტში მონარქიის
მარცხმა დაანგრია ყოველგვარი ერთგულების ცენტრი და ობიექტი. შეუძლებელი იყო ქვეყნის
დამშვიდება juste
milieu-ზე (შუა გზაზე). გამარჯვებული კომუნისტების ეფექტურ
ოპოზიციას მხოლოდ მემარჯვენეები და ანარქისტები შეადგენდნენ. ამას მოჰყვა სამოქალაქო
ომების სერიები
(1918-1920). ამ ომებიდან კომუნისტები გამოვიდნენ გამარჯვებული არა
მხოლოდ იმიტომ, რომ ისინი აკონტროლებდნენ რუსეთის რკინიგზის ქსელს, არამედ იმიტომაც,
რომ ისინი გლეხების მხარდაჭერით სარგებლობდნენ, რომლებიც სრულიად გაბრუებული იყვნენ
მიწის მფლობელობის შესახებ ოცნებისგან.
პირველი დიდი აგრარული დანაწილება გლეხების გათავისუფლების
შემდეგ მოხდა, როცა მიწა სოფლის თემებად დაუნაწილეს მთელ გაერთიანებებს. სოფლის თემები
სრული მარცხი აღმოჩნდა, ამიტომაც, შინაგან საქმეთა და იმ დროს პრემიერ-მინისტრმა სტოლიპინმა გადაწყვიტა, მიწები
დაწილებად დაეყო და ისინი სამუდამო მოხმარების მიზნით სამუდამოდ გადაეცა ცალკეული მფლობელებისთვის,
რამაც წერტილი დაუსვა პერიოდულ შიმშილს. ის გეგმავდა ლატიფუნდიის დამატებით დაყოფას,
რომ 1930 წლისთვის დიდი მიწათმფლობელებს უკვე აღარ უნდა ჰქონოდათ მფლობელობაში დასამუშავებლად
ვარგისი მიწის 11 პროცენტზე მეტი. (1916 წელს ისინი 22 პროცენტზე ოდნავ მეტს ფლობდნენ). მომჭირნე გლეხები
ახლა უკვე დაწინაურდნენ, ხოლო ზარმაცები ჰყიდდნენ თავიანთ ნაკვეთებს უფრო ამბიციურ
ე.წ. კულაკებს. რუსეთში პატივმოყვარეობა არ ითვლება ღირსებად, რის
გამოც კულაკები აითვალწუნეს.
კომუნისტები პირობას დებდნენ, რომ გაყოფდნენ ყველა მამულს,
რომლებიც არ ეკუთვნოდა გლეხებს. ამან შედეგად მოიტანა ის, რომ გლეხები კომუნისტების
ერთგულები გახდნენ. (ეს ნაკლებად ითქმის უკრაინაზე ან კაზაკების დონის და ყუბანის მხარის
მოსახლეობაზე). „თეთრებმა“ წააგეს ბრძოლა, რადგან ჯარისკაცები (პრაქტიკულად ყველა მათგანი
გლეხი და გლეხების შვილები იყვნენ) წითელ არმიაში გადავიდნენ, რომელიც მათ მიწას ჰპირდებოდა.
თეთრი არმიის მარცხის შემდეგ (რომელსაც ჰყავდა ოფიცრებისა და უნტეროფიცრებისგან შემდგარი
რამდენიმე ბატალიონი), გლეხებმა ვერ მოახერხეს მათთვის გადაცემული მიწის დამუშავება,
რასაც შედეგად მოჰყვა ახალი შიმშილი, რის შემდეგაც წითელმა ხელისუფლებამ საკვების ჩამორთმევა
დაიწყო. ამის შემდეგ წარმოება შემცირდა: ბოლოსდაბოლოს, ფულმა მსყიდველობითუნარიანობა
დაკარგა. შემდეგ საჭიროდ ჩათვალეს იძულებითი კოლექტივიზაცია. ჯერ კულაკები დაადანაშაულეს,
მათზე იერიში მიიტანეს, საკუთრება ჩამოართვეს და ხშირად აძევებდნენ ხოლმე. შემდეგ წვრილი
გლეხები დაამონეს. რუსეთის სოფლები, ქალაქებთან შედარებით, გაუგონარ განსაცდელში აღმოჩნდა.
გარკვეული თვალსაზრისით, ეს იყო დამსახურებული შურისძიება. სსრკ-ს აგრარული სექტორიც
ადამიანების თავშესაფარი იყო და მასში ყველაზე უბედურები ერთიანდებოდნენ.
როგორც ხედავთ, რუსეთის რევოლუციაში ყველამ თავისი წვლილი
შეიტანა. მათ შორის იყვნენ, ცხადია, სხვა „ქრისტიანი“ ერები, ისეთი გერმანელები, როგორიც
იყო გენერალი ლუდენდორფი, რომელმაც 1917 წელს რუსეთში ხელახლა გაგზავნა ლენინი. (რაც
მხოლოდ იმაზე მიუთითებს, რომ დანაშაულია საკუთარი ერის საკეთილდღეოდ უზნეო საქციელის
ჩადენა. ასევეა უნივერსალური მიზეზები, როგორიცაა მთავრობაში ქრისტიანული ტრადიციის
არსებობა. მსუბუქად შენიღბული სიძულვილი, რასაც ბოლშევიკები გერმანელების მიმართ განიცდიდნენ
სამშვიდობო მოლაპარაკებების დროს ბრესტ-ლიტოვსკში, სრულიად დამსახურებული გახლდათ).
რუსული მშრომელთა კლასი, ალბათ, ყველაზე ნაკლებად იყო დამნაშავე. განსაკუთრებული დანაშაულით
გამოირჩეოდნენ ძუნწი გლეხები და, უპირველესად, ბრწყინვალე, უაღრესად გონიერი და თავაზიანი
ინტელიგენცია. თაობების მანძილზე, ის ხან ესერებს, ნაროდნაია ვოლიას, სოციალ-დემოკრატებს
უჭერდა მხარს, ხანაც — „პროგრესული“ პოზიცია ჰქონდა და დასცინოდა ნაციონალურ
მემკვიდრეობას, ავრცელებდა მოკრძალებულ ეჭვს, უაზროდ ბაძავდა დასავლურ მოდელებს, იდეებს
და ინსტიტუციებს, რომლებიც არასდროს შეესაბამებოდა რუსეთს, რითაც ძირს უთხრიდა წმინდა
დედა რუსეთის იდეურ ხერხემალს. დოსტოევსკიმ „ეშმაკნიში“ ცხადად აჩვენა, თუ როგორ ჩაუყარა
საფუძველი ლიბერალურმა რელატივიზმმა და სკეპტიციზმმა ურჩხულს, რომელიც რევოლუციამდე,
უკანასკნელ დეკადაში ამოვიდა ზედაპირზე. დოსტოევსკის კარგად
ესმოდა ეს საკითხი. ახალგაზრდობაში ის თვითონაც მემარცხენე იყო და პეტრაშევის შეთქმულების
წევრი გახლდათ, რისთვისაც სიკვდილი მიუსაჯეს და ის ციმბირის ციხეში, „მკვდრების სახლში“
ცხოვრობდა.
კომუნისტური რევოლუციის შესახებ ერთ-ერთ ბრწყინვალე
წიგნში „ანტიქრისტეს სამეფო“, დმიტრი მერეჟკოვსკი წერდა: „ბოლშევიკები ძლიერი არიან
არა თავიანთი სიძლიერით, არამედ თქვენი სისუსტის წყალობით. მათ იციან, რა უნდათ, მაგრამ
თქვენ არ იცით, რა გინდათ. ისინი ერთ რამეს ესწრაფვიან, თქვენ კი ყველას სხვადასხვა
სურვილი გამოძრავებთ.“
ის, ასევე, მოიხმობს როზანოვის სიტყვებს: „ახლანდელი
მდგომარეობის მთავარი მიზეზი არის ის, რომ ცივილიზებულ სამყაროში გაქრობის პირას მყოფმა
ქრისტიანობამ უამრავი სიცარიელე წარმოშვა და ახლა ყველაფერი ამ სიცარიელეში ცვივა“.
თუმცა, რუსეთში (და რამდენიმე ხნის შემდეგ, გერმანიაში)
ეს სიცარიელეები არა მხოლოდ რელიგიური ხასიათის იყო, არამედ პოლიტიკურისაც. აუცილებელია,
გვახსოვდეს, რომ მათ შორის ყოველთვის იქნება მეტ-ნაკლებად ხილული, ოდნავ შესამჩნევი,
უხილავი კავშირი. რუსეთის შემთხვევაში ეს იყო კომუნიზმის მცირე, ავისმომასწავებელი
ნათება, რომელმაც გაანათა მთელი ბნელი სიცარიელე, სანამ, ბოლოსდაბოლოს, ჩვენს დროში
ქრისტიანობის ნარჩენებმა და არაადამიანური იდეოლოგიის მიმართ ბუნებრივმა ადამიანურმა
პროტესტმა არ წარმოშვა წინააღმდეგობის სულისკვეთება.
სურათი, რომელიც დოგმატურმა სოციალიზმმა პრაქტიკაში
შემოგვთავაზა, საოცრად
ჰგავს ფრანგული რევოლუციის ვითარებას. გასაკვირი არ არის, რომ ხელმძღვანელობას მსგავსი
სოციოლოგიური სტრუქტურა ჰქონდა: გამწარებული და გზააბნეული დიდგვაროვნები, მეტისმეტად იდეალისტი
იტელექტუალი ბურჟუები, გაუცხოებული და გაბოროტებული სასულიერო პირები და სემინარისტები.
თითქმის ისეთივე ამაღლებული სიტყვები, ძველი შენობების ნგრევა, საფლავების და სასაფლაოების
შეურაცხყოფა, რელიგიის წინააღმდეგ სასტიკი თავდასხმები, მწერლების ამაღლებული პათოსი,
პოლიტიკური აზრის სრული ცალმხრივობა, ბრბოს სისასტიკე და არეულობა სოფლად, რასაც თან
ახლდა სახლების გადაწვა და ძარცვა. ბოლოსდაბოლოს, ბოლშევიკები გრაკქუს ბაბიოფს, როგორც
თავიანთ წინამორბედს, თაყვანს სცემდნენ და განადიდებდნენ. და სათნო მოქალაქის ნაცვლად,
ახლა უკვე სათნო პროლეტარი, განწყობილი იყო „ძირგამომპალი ძველი წესრიგის“, როგორც
ახალი იდეალის, წინააღმდეგ.
ეს იდეა მეტისმეტად ხიბლავდა „პროგრესისტებს“ მთელ მსოფლიოში.
ამის მიუხედავად, მათ მხედველობიდან გამორჩათ ის, თუ რა ფასის გადახდა მოუწიათ იმის
დანერგვისთვის, რაც სინამდვილეში რეგრესული სისტემა აღმოჩნდა: ათასობით ადამიანი ემსხვერპლა
რევოლუციას, მამაკაცი და ქალი ჯარისკაცები; სამოქალაქო ომის
ორ წელიწადში ორი მილიონი ადამიანი დაიღუპა; ექვსი მილიონი დაიღუპა 1920-21 წლების
შიმშილობის დროს; რვა მილიონი ადამიანი იმსხვერპლა იმავე გარემოებებმა; ასობით ათასი
ადამიანი დახოცა ჩეკამ, გპუ-მ, ენკავედემ, ემვედემ, კაგებემ; მილიონობით ადამიანი
იმსხვერპლა სტალინის საკონცენტრაციო ბანაკებმა, მათ შორის ესტონელები, ლატვიელები,
ლიტველები, თათრები, ებრაელები და ვოლგისპირეთის გერმანელები, რომლებიც არაადამიანურ
პირობებში გადაიყვანეს. მაგრამ ეს გიგანტური ჟლეტაც კი არაფერია წითელ ჩინეთთან შედარებით.
მაო ძე-დუნმა მოკლე პერიოდში რამდენიმე მილიონით მეტი ადამიანი დახოცა, ვიდრე ლენინმა,
სტალინმა და მათმა მემკვიდრეებმა ერთად. დღეს ვხედავთ, რა გმირულად ებრძვის ჩინური
კომუნიზმი ინდოჩინეთში უკანასკნელ ვიეტნამელს, ხოლო ამერიკა საკუთარი სიცოცხლის რისკის
ფასად ცდილობს მინიმუმ ოთხი მილიონი უდანაშაულო ადამიანის ხოცვა-ჟლეტის შეჩერებას.
ამ გამაოგნებელ ციფრებს უნდა დავუმატოთ ისინიც, ვინც იდეოლოგიური საკითხების გამო წარმოებულ
„უცხოეთის ომებში“ დაიღუპა. მართლაც, საბჭოთა კომუნიზმის მიერ გამოწვეული განსაცდელი
მხოლოდ რუსეთით არ შემოიფარგლება. (ისევე როგორც არც ჩინური კომუნიზმი თავსდება „ლოკალურ“
ფარგლებში).
II მსოფლიო ომი არ მოხდებოდა, სტალინს ჰიტლერისთვის
„მწვანე შუქი“ რომ არ აენთო და არ დაპირებოდა პოლონეთზე ერთდროულ თავდასხმას.
ამის ერთ-ერთი შედეგი იყო (მართალია, დასავლეთის შეგუებით)
ტირანია, რომელიც ევროპაში საბჭოთა საზღვარსა და რკინის ფარდას შორის დამყარდა. თუ
წარსულს დავუბრუნდებით, უნდა ვახსენოთ ესპანეთში რუსული ინტერვენცია, საბჭოთა გამოწვევაზე
რეაქცია ფაშიზმის ფორმით და, რაც უარესია, გერმანული ნაციონალ-სოციალიზმი. თავისი ხასიათით
და ძირითადი დოქტრინით, ეს რეაქციები ძალიან ჰგავს „კომუნისტურ სოციალიზმს“ (რაც არის
კიდეც ნამდვილი სოციალიზმი) და მისგან მხოლოდ ფინანსური ტექნოლოგიების თვალსაზრისით
განსხვავდება. ტოტალიტარიზმის დასავლელი მომხრეებისთვის მისაღები იყო სახელმწიფოებრივი
ტოტალიტარიზმი და ინდივიდის მასისთვის დაქვემდებარება (თუმცა აშკარად მატერიალიზმის
სხვა ფორმას გულისხმობდნენ), ისინი მაინც ეწინააღმდეგებოდნენ კომუნიზმის საფრთხის რუსულ
ვერსიას, ახალი ტიპის იმპერიალიზმს, რომელიც მოსკოვიდან ასხივებდა. ისინი კომუნიზმის
„მტრები“ კი არ იყვნენ, არამედ მისი „კონკურენტები“, რაც სულ სხვა საქმეა, თუნდაც კონკურენტობა
მეტ სიმწარეს გულისხმობდეს, ვიდრე ოპოზიცია. ფაქტობრივად, დაძაბულობა და ზიზღი, პირდაპირი
მნიშვნელობით, დაუნდობელ შეჯიბრში გადაიზარდა და შეჯიბრის ცნება ყველაზე კარგად გვაჩვენებს
იმ ტრაგიკულ და საშინელ პრობლემას, რომელიც გეოგრაფიული თვალსაზრისით, ისტორიაში ერთ-ერთ
ყველაზე საშინელ ომში — ავსტრიული მემკვიდრეობისთვის მესამე ომში — გამოიხატა, რომელსაც
II მსოფლიო ომი უწოდეს. ამ ბრძოლაში ეკონომიკურმა მემარცხენეობამ გაიმარჯვა ბიოლოგიურ
მემარცხენეობაზე, ხოლო „ზომიერმა მემარცხენეობამ“ ვერავითარი ხეირი ვერ ნახა და თავისი
ძალისხმევისა და დამსახურებების მიუხედავად, წააგო.
რომანტიკულიდან მეცნიერულ და საერთაშორისო სოციალიზმამდე
ა. პრუდონი
ფურიერიზმი საფრანგეთში დაჩრდილა ნათელი და ღრმა სოციალისტური
იდეების მქონე ადამიანმა — პიერ ჟოზეფ პრუდონმა (რომელიც, ფურიეს მსგავსად, ბეზასონში
დაიბადა), რომელიც, თავის მხრივ, ჩვენდა სამწუხაროდ, დაჩრდილა კარლ მარქსმა. ფურიეს
მამა მაღაზიის მფლობელი იყო, ხოლო პრუდონის მამა „პროლეტარების“ ფენას ეკუთვნოდა. ამის
მიუხედავად, პიერ ჟოზეფმა მოახერხა კარგი განათლების მიღება კოლეჯში, სადაც
მან ჯერ ლათინური და ბერძნული, ხოლო შემდეგ — ივრითი შეისწავლა. მალე მან დაკარგა რწმენა
და სოციალისტურმა იდეებმა გაიტაცა. ამავე დროს, პამფლეტების მეშვეობით ილაშქრებდა ფურიეს
და მისი მოწაფის, კონსიდერანის, შეშლილი სპეკულაციებისა და წინასწარმეტყველებების წინააღმდეგ.
ის მეთოდოლოგიურად მწყობრი და მეცნიერულად გამართული სოციალიზმის წარმომადგენელი პირველი
მოაზროვნე გახდა, თუმცა მისი სასტიკი ოპონენტის, კარლ მარქსისგან განსხვავებით, თავის
„ათეიზმშიც“ კი გარკვეულწილად ადამიანურ და მეტაფიზიკურ შეხედულებებს ავლენდა. ის, ერთგვარად,
ეჭვებით შეწუხებული ათეისტი იყო, რომელიც სიცოცხლის ბოლოს დაუნდობლად ებრძოდა ანტირელიგიურ
ფანატიზმს. მისი სოციალიზმი უფრო „დისტრიბუტისტული“ იყო, ვიდრე კოლექტივისტური; მისი
ეკონომიკური ნააზრევისთვის მნიშვნელოვანი ცნება იყო მუტუალიზმი. ის მკაცრად უპირისპირდებოდა
ეკონომიკურ ლიბერალიზმს, რადგან საშიშად მიაჩნდა სიდიდე, სიმდიდრის კონცენტრაცია, გიგანტური
საწარმოები. ამის მიუხედავად, ის ასევე მტრულად იყო განწყობილი ყოვლისშემძლე ცენტრალიზებული
სახელმწიფოს მიმართ, რომელიც მთელი მემარცხენე აზროვნების მთავარი ქვაკუთხედია.
პრუდონის მრავალრიცხოვან წიგნებსა და პამფლეტებში არის
ცნებები და იდეები, რომლებიც ნებისმიერი ჭეშმარიტი თავისუფლებისმოყვარე ან კონსერვატორი
ადამიანისთვის მისაღებია, მაგრამ რომლებიც სინამდვილეში მემარჯვენე ნააზრევის „არსენალის“
განუყოფელი ნაწილია. ის მართლაც იმ მოაზროვნეების იშვიათ კატეგორიას ეკუთვნოდა, რომლებმაც
შესაბამის გარემოსა და მეგობრების წრეში მოახერხეს მემარცხენეობის მაგნეტიზმის დაძლევა.
თავის „რევოლუციონერის აღსარებანში“ პრუდონი ამბობს:
„უცნაურია იმაზე დაკვირვება, თუ რამდენად ხშირად ვხდებით ჩვენი პოლიტიკური საკითხების
რელიგიურით გართულების მოწმეები.“ მართლაც, მას ბოლომდე არასდროს უთქვამს უარი თეოლოგიურ
პოზიციაზე. ის ყოველთვის რჩებოდა ჯანსაღი ანტიეტატისტი და განუხრელი ანტიდემოკრატი.
საგულისხმოა, რომ თანამედროვეობის ერთ-ერთმა გამორჩეულმა კათოლიკე თეოლოგმა, ანრი დე
ლუბაკმა მას სიღრმისეული კვლევა „პრუდონი და ქრისტიანობა“ მიუძღვნა. დიდი
გერმანელი კონსერვატორი კონსტანტინ ფრანცი ვერ ფარავდა თავის აღფრთოვანებას პრუდონით,
თან ნანობდა, რომ მას უწევდა „ფრანგი რადიკალის“ ციტირება, რადგან გერმანია — მოაზროვნეების
კლასიკური ქვეყანა ინტელექტუალურად სტერილური გახდა. ამის მიუხედავად,
პრუდონი ბოლომდე თვლიდა, რომ საფრანგეთი „ოქროს შუალედის“ ქვეყანა იყო. [..]
ამიტომაც, არ არის გასაკვირი, რომ ხალხის წიაღიდან გამოსული
ეს ადამიანი, რომელიც არსებითად თვითნასწავლი იყო და გარკვეული მიწიერი სიბრძნით გამოირჩეოდა,
იძლებული გახდა, დაპირისპირებოდა სხვა ადამიანს, რომლის გონება უჩვეულოდ მოწყვეტილი
იყო სინამდვილეს, თავგამოდებულ სიძულვილისმფრქვეველს, მაგრამ ამავდროულად ნიჭიერ დემაგოგ
კარლ მარქსს. ეს ორი ადამიანი, რომლებიც პრეტენზიას აცხადებდნენ „სოციალისტის“ სახელზე,
ტემპერამენტის თვალსაზრისით, სრულიად სხვადასხვა პოლუსზე იყვნენ.
პრუდონში, ანტიკლერიკალიზმის მიუხედავად (რაც სიცოცხლის
ბოლოს შეუნელდა),
ღრმად იყო გამჯდარი ქრისტიანული ზნეობის საფუძვლები. ის სამაგალითოდ სუფთად
და ბეჯითად ცხოვრობდა და ყველაფერს სწირავდა თავის იდეებს, ყოველთვის სიღრმისეული
და მყარი შეგრძნებები ამოძრავებდა.
1846
წელს მან გამოაქვეყნა წიგნი „ეკონომიკური წინააღმდეგობების სისტემა, ანუ
უკმაყოფილების ფილოსოფია“, რომელიც მარქსთან დაპირისპირების საფუძვლად იქცა. ტრირელი
ბურჟუა გააფთრებით უტევდა პრუდონს წიგნში „ფილოსოფიის უბადრუკობა“. იმის მიუხედავად,
რომ პრუდონი და მარქსი ოცნებობდნენ „სახელმწიფოს განადგურებაზე“, მარქსი თავისი იდეების
განხორციელებას რეცვოლუციური გზებით, უხეში ძალით, „პროლეტარიატის დიქტატურის“ გზით
ცდილობდა. მეორე მხრივ, პრუდონი „ევოლუციონისტი“ იყო: საჭიროა, რომ საგნების მართებული
რიგი აღმოვაჩინოთ და არა თვითნებურად დავგეგმოთ. სოციალიზმი თანდათანობით, ეტაპობრივად,
არეულობის გარეშე, არგუმენტების გზით უნდა მოვიდეს: მან უნდა მოიცვას მთელი დედამიწა
ნებაყოფლობითი შეერთების გზით და ბოლოს უნდა გააერთიანოს კაცობრიობა ერთი, ცენტრალისტური
ზესახელმწიფოს ფარგლებში, ოღონდ ფედერალურ სისტემაში, ფედერაციების გზით, რომლებიც
ღრმადაა გამჯდარი ადგილობრივ წეს-ჩვეულებებში, ინსტიტუტებსა და ტრადიციებში. მამა დე
ლუბაკი მიანიშნებს საფრანგეთის იმ ნაწილთან პრუდონის სენტიმენტალურ მიჯაჭვულობაზე,
სადაც დაიბადა და გაიზარდა ის — ფრანშ-კონტთან, რომელიც ესპანეთის მმართველობაში იყო
და სადაც პირადი თავისუფლების განცდა განსაკუთრებით იგრძნობოდა.
მარქსის მხრიდან სასტიკ და მოულოდნელ თავდასხმას პრუდონმა
არ უპასუხა. ეს საზრიანი და კეთილშობილი ადამიანი, ალბათ, თავისი ღირსების შეუსაბამოდ
მიიჩნევდა ამ უხამს ნაშრომზე რეაგირებას. მართალია, პრუდონს შეეძლო, ენთუზიაზმის მწვერვალამდე
ამაღლებულიყო, მართალია, იყო ადამიანი, რომელმაც შემოიტანა ტერმინი „მეცნიერული სოციალიზმი“,
მისთვის უცხო იყო კარლ მარქსისეული ჯიუტი დოგმატიზმი. პრუდონს რომ სოციალისტური მოძრაობის
ლიდერობა შეენარჩუნებინა, ეს მოძრაობა უფრო ანარქიული, „პერსონალიზებული“ ხასიათის
იქნებოდა, უფრო მეტი მოქნილობით და ჰუმანურობით. დასავლური სამყარო უფრო მარტივად გაუმკლავდებოდა
მას. მაგრამ კარლ მარქსმა გაიმარჯვა თავისი ხისტი, სეკულარული ასკეტიზმით, რომელიც
კაცობრიობას საშინელ ტანჯვას მოუტანდა. დანიელ ჰალევიმ საკმაოდ სამართლიანად აღნიშნა,
რომ „ორ ადამიანს შორის დიდი დიალოგი გაიმართა: მარქსს, რომელიც მშრომელთა მასების
რევოლუციის მთავარი გმირი იყო და პრუდონს შორის, რომელიც პერსონალისტური რევოლუციის
ჩემპიონი იყო. დიალოგი არ შედგა და მარქსია ამაში დამნაშავე, რადგან თავიდანვე მან
ისეთი ტონი აირჩია, რაც დისკუსიას შეუძლებელს ხდიდა.“
ბ. მარქსი და ლასალი
ვინ იყო კარლ მარქსი, რომელმაც უკანასკნელ ორ თაობას
ამდენი ბოროტება მოუტანა? ის 1818 წელს, ებრაელი იურისტის ოჯახში, ტრირის ძველ ეპარქიაში
დაიბადა, რომელიც მეფე ფრიდრიხ უილიამ III-ს დაქვემდებარებაში იყო, როცა ვენის კონგრესმა
რაინის საეპისკოპოსო პრუსიას გადასცა.
ექვსი წლის ასაკში მამამისმა ახალი პრუსიელი მმართველის
ლუთერანული სარწმუნოება მიიღო და არა კათოლიკობა, რომელიც იმ არეალში იყო გავრცელებული.
ძნელი სათქმელია, რელიგიური მოსაზრებით მიიღო მან ეს გადაწყვეტილება თუ სოციალურით.
თანდათან მთელმა ოჯახმა მიბაძა მას, მაგრამ საგულისხმოა, რომ როგორც კი პატარა კარლმა
დაიწყო კითხვა, ის მამამისთან ერთად სწავლობდა ვოლტერის ნაწარმოებებს, რომელიც მაინცდამაინც
ათეისტი კი არ იყო, არამედ უფრო ორთოდოქსულ ქრისტიანობას დასცინოდა. გიმნაზიის დასრულების
შემდეგ (კლასიკური საშუალო სკოლა და კოლეჯი), ის იურისპრუდენციას და ფილოსოფიას სწავლობდა
ბონისა და ბერლინის უნივერსიტეტებში. სადისერტაციო ნაშრომი ეპიკურეზე დაწერა, რომლის
ფილოსოფიაც აშკარა მატერიალისტური მიდგომით გამოირჩეოდა. იენის უნივერსიტეტმა მას დოქტორის
ხარისხი მიანიჭა. ბერლინში მარქსზე დიდი გავლენა მოახდინა ჰეგელმა და მისმა სკოლამ.
საგულისხმოა ახალგაზრდა მარქსის არა მხოლოდ ინტელექტუალური, არამედ ემოციური განვითარებაც.
დედასთან ცუდი ურთიერთობა ჰქონდა, ხოლო მამასთან ახლოს იყო და ყოველთვის თან ატარებდა
მის სურათს, რომელიც ენგელსმა მას საფლავში ჩაატანა. ამის მიუხედავად, მამამისს კარგად
ესმოდა შვილის სისუსტეები, რომელიც საკმაოდ დიდ თანხას ხარჯავდა (და რომლის მიზანიც
კვლევებმა ვერ გამოავლინა). როცა მან მამამისს მისწერა, რომ „დეპრესიაში“ იყო, მან
უპასუხა, „გულახდილად რომ გითხრა, ჩემო ძვირფასო კარლ, არ მომწონს ეს თანამედროვე სიტყვა,
რომელიც სუსტების თავშესაფარია და სამყაროს უპირისპირდება, ვინაიდან ასეთი ადამიანები
ძალისხმევის და შრომის გარეშე ვერ მოიპოვებენ ლამაზად მოწყობილ სასახლეებს, დიდ ქონებას
და ელეგანტურ კარეტებს. ეს „დეპრესია“ მძულს და ყველაზე ნაკლებად ამას თქვენგან ველი.
ამის რა მიზეზი გაქვთ?“ ახალგაზრდა კაცისთვის ამის მიზეზი იყო უდიდესი ამბიცია
და ზოგჯერ გერმანული რომანტიზმის არაჯანსაღი გავლენა. პროფესორმა ერნს კუქსმა ყველას
შეგვახსენა, რომ მარქსი, თავის ახალგაზრდულ წლებში, არავითარ შემთხვევაში არ გამოირჩეოდა
„ანალიტიკური უნარით“, ის უფრო გერმანული რომანტიზმის მეინსტრიმის წარმომადგენლად შეგვიძლია
მივიჩნიოთ. ის ჯერ ყოველთვის „გრძნობდა“ და შემდეგ ეძებდა „თავისი შეგრძნებების მეცნიერულ
დადასტურებას“.
ახალგაზრდა მარქსი, რომელიც საკმაოდ მიმზიდველი იყო
ახალი მემარცხენეებისთვის, იცნობდა ბეტინა ფონ არნიმს და არნოლდ რუგეს, ჰაინრიხ ჰაინეს
ახლო მეგობარი იყო, რომლისთვისაც ცოტა ხანში ის აუტანელი გახდა. ის მარქსს „რევოლუციის
დოქტორს“ და „უღმერთო თვითღმერთს“ უწოდებდა. ამის მიუხედავად,
ახალგაზრდა მარქსი, არსებითად, იყო ხელოვანი ან პოტენციური ხელოვანი, რომელიც საშუალო
ხარისხის ლექსებს წერდა და, ასევე, თეატრალური მიმოხილვის გამოქვეყნებას აპირებდა.
საკუთარი ოცნებების განუხორციელებლობამ ის რევოლუციონერად აქცია და ამ მხრივ, საკმაოდ
ძლიერი ანალოგია გვაქვს ჰიტლერთან. იმედგაცრუებული ხელოვანი აპირებს სამყაროს განადგურებას,
რომელიც მას არ აფასებს. ამიტომაც არ არის გასაკვირი, რადგან ხელოვნება შემოქმედებაა,
ხოლო ადამიანი, რომელსაც არ ეძლევა ქმნის საშუალება, მიზნების განხორციელებაში ხელი
ეშლება. მარქსისთვის მხატვრული შემოქმედება ადამიანის მოღვაწეობის არსი იყო. ის ოცნებობდა კომუნისტურ
საზოგადოებაზე, სადაც „მდიდრები და ყოველმხრივ განვითარებული პიროვნება შეზღუდული არ
იქნება მოღვაწეობის რომელიმე ერთი სფეროთი და ყოველ სფეროში შეძლებს განვითარებას,
სადაც საზოგადოება აწესრიგებს საერთო პროდუქციას და შესაძლებლობას აძლევს პიროვნებას,
რომ დღეს ერთი საქმე აკეთოს და ხვალ მეორე, ინადიროს დილას, ითევზაოს შუადღეზე, მეცხოველეობით
დაკავდეს საღამოს, კრიტიკული წერილები წეროს სადილის შემდეგ ისე, როგორც სურს — და
ამავე დროს, არც მონადირე გახდეს, არც მეთევზე, არც მეცხვარე და არც კრიტიკოსი“.
ცხადია, რომ ფურიეს იდეებით, მიწიერი სამოთხის უტოპიურობით
აშკარად გაჯერებული იყო მისი აზროვნება. ამავე დროს, მარქსი თავის ნააზრევში სულ უფრო
მეტ პრომეთესეულ თვისებებს ავლენდა. მან ღმერთის ადგილას ადამიანი დააყენა. მის ნაწერებში
ჩნდება ზეკაცის ცნება.
ზედმეტია იმის თქმა, რომ ეს ყველაფერი შორსაა ლენინიზმისგან და უფრო მეტად
„ახლა მემარცხენეობასთან“ ამჟღავნებს სიახლოვეს. და მაინც, წმინდად ხელოვნებისადმი
მიდრეკილება, ხელოვნებით მისი დაინტერესება (როგორც ჰიტლერის შემთხვევაში) ბოლომდე
არასდროს გამქრალა. ის ყოველთვის ესთეტიკოსად რჩებოდა. მეორე მხრივ, მარქსის
ნააზრევსა და ნაწერებში არ იძებნება ეთიკურ საკითხებზე მსჯელობა. პიროვნებას ვერ დავაკისრებთ
ისტორიულ პროცესებზე პასუხისმგებლობას. ეს პროცესები ავტომატურად მიმდინარეობს, მეცნიერული
კანონზომიერების შედეგად. (ამგვარი მსჯელობა მისი ცხოვრების ბოლო პერიოდისთვისაა დამახასიათებელი.) „კომუნისტები
ქადაგებენ ნორმალურობას“. ნებისმიერ მორალს იდეოლოგიამდე მივყავართ, ხოლო იდეოლოგიას
არა ტრაგედია, არამედ კომედია მოჰყვება. ნებისმიერი ფილოსოფოსი, რომელიც ეთიკურ სისტემას
ქადაგებს, საკმაოდ გულუბრყვილოა, თუ ფიქრობს, რომ განსხვავებულ ცნობიერებას შეუძლია
საგანთა რიგის შეცვლა.
ასეთი რამ როგორ შეიძლება მოხდეს, თუ ისტორიული პროცესი წინასწარ განზრახული
და გარდაუვალია?
თავდაპირველად მარქსი ფიქრობდა აკადემიურ კარიერაზე
და ბონის უნივერსიტეტში პროფესორის პოზიციაზე შეიტანა განაცხადი. მაგრამ მეგობრებმა
გადაარწმუნეს ის და 1842 წელს (24 წლის ასაკში) ის გახდა კიოლნში გაზეთ „Rheinische Zeitung“-ის
მთავარი რედაქტორი. ერთი წლის შემდეგ ყოველდღიური გაზეთის გამოცემა მთავრობის ბრძანებით
შეაჩერეს და ამ მარცხით გაუტეხელმა მარქსმა ჯენი ფონ ვესტფალენზე იქორწინა. (დიდგვაროვანი
წარმომავლობის ქალები მნიშვნელოვან როლს თამაშობენ თითქმის ყველა სოციალისტურ მოძრაობაში:
როგორც ჩანს, ამ ფენომენს უფრო ღრმა ფსიქოლოგიური მიზეზი აქვს). ეჭვგარეშეა, რომ
მარქსს, თუნდაც დასაწყისში, ძალიან უყვარდა თავისი ცოლი და ქალიშვილები, მაგრამ ის
არა მხოლოდ კრიტიკოსი და ცინიკოსი, არამედ სიძულვილისმფრქვეველიც იყო. ვიცით, როგორი
დამოკიდებულება ჰქონდა პრუდონის მიმართ. არნოლდ რუგე, ვისთანაც ის თანამშრომლობდა
(მაგრამ მოგვიანებით პარიზში უსიამოვნება მოუვიდათ), ფრობელს წერდა, რომ „კბილების
ღრჭენით მარქსი მზადაა დახოცოს ყველა, ვინც ამ ახალ ბაბიოფს გადაეღობება. ის მუდმივად
ფიქრობს იმ ზეიმზე, რომლის აღნიშვნაც ვერა და ვერ მოახერხა.“ ოცდაათი წლის მარქსის
საუკეთესო აღწერა შემოგვთავაზა ამერიკელმა სენატორმა და გერმანული წარმოშობის კარლ
შურცმა, რომელიც მხარს უჭერდა 1848 წლის რევოლუციებს და რომელიც მარქსს კიოლნში, დემოკრატების
ლიგის ღია სხდომაზე შეხვდა და თავის მოგონებებში დაწერა: „ჩასკვნილი, მკვრივი აღნაგობის
კაცი განიერი შუბლით და კუპრივით შავი თმებით, გრძელი წვერით, საყოველთაო ყურადღების
ცენტრში იყო.. ის, რაც მარქსმა თქვა, მართლაც არსებითი, ლოგიკური და ნათელი იყო. მაგრამ
ცხოვრებაში არასდროს მინახავს ასე გაუგონრად ამპარტავანი ადამიანი, რომლის ქცევაშიც
იგრძნობოდა ეს. მისთვის მიუღებელი იყო მისი მოსაზრებისგან პრინციპულად განსხვავებული
ნებისმიერი მოსაზრება. ყველას მიმართ, ვინც მას ეწინააღმდეგებოდა, ძლივს შეფარული სიძულვილით
უპირისპირდებოდა. ყველა არგუმენტზე, რომელიც მას არ მოსწონდა, ან მწვავე დაცინვით პასუხობდა
უცოდინრობის გამოვლენის საბაბით, ან ცილისმწამებლური ეჭვებით. დღემდე კარგად მახსოვს
მისი დამცინავი ტონი, რომლითაც ის კბილებს შორის ცრიდა სიტყვა „ბურჟუაზიულს“, როგორც
ღრმა ინტელექტუალური და მორალური უზნეობის მაგალითს. ის კიცხავდა ყველას, ვინც მის
შეხედულებებს ეწინააღმდეგებოდა.“
მარქსი, როგორც განათლებული გერმანელი, შესანიშნავად
ფლობდა ფრანგულს და 1843 წელს ის საცხოვრებლად პარიზში გადავიდა. ლუი-ფილიპეს რეჟიმის
პირობებში ის უფრო მეტ თავისუფლებას ელოდა, ვიდრე რაინის მხარეში, სადაც პრუსიელები
ბატონობდნენ. არნოლდ რუგესთან ერთად მან დაიწყო გერმანულ-ფრანგული წელიწდეულების გამოცემა,
მაგრამ პირველი გამოცემის შემდეგ, რედაქტორებმა იჩხუბეს და გამოცემა შეწყდა. საფრანგეთში
მარქსმა უარი თქვა ორთოდოქსულ ჰეგელიანელობაზე და მხოლოდ ისტორიის დიალექტიკური პროცესის
შესახებ ჰეგელისეულ კონცეფციას ეთანხმებოდა. აქვე შეხვდა ის პრუდონს, ენგელსისგან პირველი
შეტყობინებები მიიღო და ებრაელების შესახებ თავისი პირველი, აშკარად მტრულად განწყობილი
ესსე დაწერა. არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ მარქსს ნამდვილად სძულდა ებრაელები, რომლებშიც
ის ბურჟუაზიული კაპიტალიზმის განსხეულებას ხედავდა. თუმცა მის წინასწარ
განწყობას არა მხოლოდ სოციოლოგიური, არამედ როგორც დავინახავთ, რასისტული ხასიათი ჰქონდა.
შესაძლოა, მისი ანტისემიტიზმი ნაწილობრივ ლუთერანი თეოლოგისა და მისი ახალგაზრდობისდროინდელი
მეგობრისგან, ბრუნო ბაუერიდან მომდინარეობდა. ის იყო ბიბლიის ერთ-ერთი პირველი კრიტიკოსი.
ბაუერის შეხედულებებში აშკარად იგრძნობა ანტიებრაული განწყობა. თავისი ფილოსოფიური
პოზიციით ჰეგელიანელმა მარქსის სიძულვილი დაიმსახურა, როცა ეს უკანასკნელი გაემიჯნა
ჰეგელის ფილოსოფიას და ამიტომაც, ენგელსთან ერთად, დაწერა თავისი ყველაზე გესლიანი
პამფლეტები: „წმინდა ოჯახი ბრუნო ბაუერისა და კომპანიის წინააღმდეგ“. ენგელსი იმ ძალიან
მცირე ადამიანს შორის იყო, რომელთანაც მარქსმა ხანგრძლივი მეგობრობის შენარჩუნება შეძლო.
ამ მდიდარ მეწარმეს რურის რეგიონიდან ასევე საკმაო სახსრები ჰქონდა იმისთვის, რომ მხარი
დაეჭირა საერთაშორისო სოციალიზმისა და კომუნიზმის ღარიბი თანადამფუძნებლისთვის. ამგვარად,
ლენინისეული „სასარგებლო იდიოტები“ ლენინამდე დიდი ხნით ადრე არსებობდნენ.
ლუდვიგ ფოიერბახის მატერიალიზმმა სიღრმისეული და გრძელვადიანი
გავლენა მოახდინა არა მხოლოდ მარქსზე, არამედ ენგელსზეც, რამაც დააჩქარა გერმანული
იდეალიზმისგან მათი გამიჯვნა. რელიგიის და განსაკუთრებით ქრისტიანობის ფოიერბახისეული
კრიტიკა გაჯერებული იყო უხეში მატერიალიზმით (ადამიანი არის ის, რასაც ის ჭამს), რამაც
საფუძველი დაუდო რელიგიების მიმართ მარქსის სიძულვილს და განუხრელ უარყოფას. ფოიერბახის
შეხედულებას, რომ კულტურას და განათლებას შეუძლია და უნდა შეავიწროვოს კიდეც რელიგია,
საკმაოდ გერმანული და რომანტიკული ელფერი ჰქონდა, მაგრამ მისი იდეა, რომ აუცილებელია
„რწმენისთვის“ მზადყოფნის „ნებისთვის“ მზადყოფნით ჩანაცვლება, კარგად აჩვენებს იმ მიმართულებას,
საითაც მარქსი და ენგელსი მიდიოდნენ. ფოიერბახი ამტკიცებდა, რომ ზნეობრიობას ვერასდროს
გაამყარებს რელიგია, ამას მხოლოდ საცხოვრებელი პირობების გაუმჯობესება, ანუ „საზოგადოების
გაკეთილშობილება“ შეძლებსო. ეს იდეა, ცხადია, არა მხოლოდ მარქსიზმისთვის გახდა ტიპური,
არამედ მას იზიარებდნენ ამერიკელი ზომიერი მემარცხენეებიც (ან, საერთოდ, ამერიკული
ფოლკლორიც). ბოლოსდაბოლოს, ცრემლების ამ ზღვაში ბევრი ადამიანისთვის დიდი ნუგეშია პროგრესის
ავტომატურობისადმი ბავშვური რწმენა. აქ დოსტოევსკის წინასწარმეტყველების აღსრულების
მოწმე ვხდებით („ძმები კარამაზოვებიდან“ „დიდი ინკვიზიტორის“ სიტყვით გადმოცემული),
რომ მოვა დრო, როცა მეცნიერება და ბრძენი ადამიანები გამოაცხადებენ, რომ არ არსებობენ
დამნაშავეები და ცოდვილები, არსებობენ მხოლოდ მშიერი ადამიანები. ყველასთვის გასაგებ
ენაზე ეს ნიშნავს: „სიღარიბე.. სიღარიბე წარმოშობს სოციალიზმს: თუ ადამიანებს საკმარისი
საჭმელი არ აქვთ, ისინი გამოიგონებენ „კუჭის კომუნიზმს“. თუმცა ეს მორიგი შეცდომაა.
სანამ მარქსი ფოიერბახის ნააზრევს ეცნობოდა მხოლოდ წიგნებისა და სტატიების მეშვეობით,
პარიზში მან პირდაპირი კავშირი დაამყარა სენ-სიმონის მოწაფეებსა და, ასევე, გრაფის
ყოფილ მდივანთან, პოზიტივიზმის მამასთან, ოგიუსტ კონტთან. კონტის მცდელობამ, რომ სოციალური
კანონები ბუნების კანონებით აეხსნა (რაც არ არის „ბუნებრივი კანონი“), ასევე დიდი დაღი
დაასვა მარქსის აზროვნებას.
1845 წელს პრუსიის მთავრობამ ფრანგებს სთხოვა, მარქსი,
როგორც სახიფათო აგიტატორი, გაეძევებინათ. ფრანგებიც დაეთანხმნენ. სწორედ ამიტომ, ის
გაემგზავრა ბრიუსელში, სადაც 1847 წელს პრუდონის წინააღმდეგ პამფლეტი გამოაქვეყნა.
1848 წელს, ენგელსთან ერთად, მან გამოსცა „კომუნისტური მანიფესტი“. ერთი თვის შემდეგ
ბელგიის მთავრობამ მას ბრიუსელის დატოვება მოსთხოვა, რის შემდეგაც ის, ენგელსთან ერთად,
რევოლუციის ცეცხლში გახვეულ პარიზში დაბრუნდა. ლუი-ფილიპე ტახტიდან ჩამოაგდეს.
პარიზიდან ისინი რაინის მხარეში, კიოლნში გაემგზავრნენ,
სადაც რევოლუციის ალმა უმაღლეს მწვერვალს მიაღწია. აქ მარქსმა დაიწყო ყოველდღიური გაზეთის
„Die Neue
Rheinische Zeitung“-ის გამოცემა, რომლის ქვესათაური იყო: დემოკრატიული
ორგანო. იმავე წლის ნოემბერში გაზეთმა მოუწოდა მკითხველებს, რომ გადასახადების გადახდაზე
უარი ეთქვათ და ეროვნული კრების დამშლელი პრუსიის მთავრობის წინააღმდეგ შეიარაღებული
წინააღმდეგობა დაეწყოთ. ამის შემდეგ გაზეთი დახურეს, მარქსი დააპატიმრეს და სასამართლოს
გადასცეს, რომელზეც საშუალო ფენის წარმომადგენელმა მსაჯულებმა გაამართლეს ის. ხელახალი
დაპატიმრების თავიდან ასაცილებლად ის საფრანგეთში გაემგზავრა, სადაც მთავრობა უკვე
ნაკლებად რადიკალი იყო. ასე რომ, მას ჰქონდა არჩევანი — შეეძლო, ან საფრანგეთიდან წასულიყო
ან სადმე პარიზის გარეთ დაბინავებულიყო. და მაინც, მარქსი დიდი ბიბლიოთეკების მახლობლად
უნდა ყოფილიყო, რადგან ნამდვილი წიგნის ჭია იყო. ამიტომაც ის გაემგზავრა ქვეყანაში,
რომელსაც უკვე ჰქონდა თავისი სოციალისტური მოძრაობა — დიდ ბრიტანეთში. ის ლონდონში
დაბინავდა და იქ დარჩა. განუწყვეტლივ მუშაობდა ბრიტანეთის მუზეუმის სამკითხველო დარბაზში
სიცოცხლის ბოლომდე. ფინანსურ დახმარებას ის, ძირითადად, ენგელსისგან (რომლის კალვინისტ-პიეტისტმა
ოჯახმა მას საკმაო ქონება დაუტოვა) და „New York Tribune“-ისგან იღებდა.
კაპიტალისტური დოლარებისა და მარკების გარეშე, როგორც ჩანს, სოციალისტური და კომუნისტური
მოძრაობები არ იარსებებდა.
დავუბრუნდეთ „კომუნისტური პარტიის მანიფესტს“. ბრიუსელში
მარქსი „სამართლიანობის ლიგაში“ შევიდა, რომელმაც მოგვიანებით სახელი შეიცვალა და
„კომუნისტების კავშირი“ დაერქვა. სხვათა შორის, ეს სახელი ერქვა კომუნისტურ პარტიას
იუგოსლავიაში: Savez
komunista. მცირე ბროშურა — „კომუნისტური მანიფესტი“ დაახლოებით
12 000 სიტყვისგან შედგებოდა. მასში წარმოდგენილი იყო მარქსიზმის ძირითადი ცნებები
აშკარად, თუმცა არამეთოდურად. ის ენგელსთან ერთად დაწერა ნათელ, მკაცრ სტილში, მაგრამ
მისი (გერმანული) ლექსიკა იმდენად რთულია, რომ მას რიგითი მშრომელი ვერ გაიგებს და
მხოლოდ მუშათა კლასის ელიტაზეა გათვლილი. ჩემი 1921 წლის გამოცემა უკავშირდება დროს,
როცა განათლებაზე მოთხოვნა სულ უფრო გაიზარდა. წიგნს თან ერთვის 12-გვერდიანი, წვრილი
შრიფტით დაბეჭდილი განმარტებები, რაც იმაზე მიუთითებს, რომ სოციალიზმი (კომუნიზმზე
არანაკლებ) კატეგორიულად ინტელექტუალური მოძრაობა იყო, რომელსაც რთული ფსიქოლოგიური
მოტივები ჰქონდა და რომელშიც გაერთიანებული იყვნენ ინტელექტუალები, რომელთაც შეეძლოთ
მასების მობილიზება ან თავიანთი ნაწერებით, ან ორატორული ოსტატობით ან ორივე მათგანის
მეშვეობით. საერთაშორისო სოციალიზმი და კომუნიზმი „მშრომელი მასების“ წიაღში არ ჩამოყალიბებულა.
ამ მოძრაობებს ისეთი მამაკაცები როდი იგონებდნენ, გეგმავდნენ და ორგანიზებას უწევდნენ,
რომლებსაც ჩაგრულების ბედი აღელვებდათ. უფრო პირიქით — მცირე გამონაკლისის გარდა, ისინი
შხამიანი სიძულვილისმფრქვეველები იყვნენ. მარქსის გულსა და გონებაში სიყვარულის, სიბრალულის,
თანაგრძნობა ნატამალიც არ არის.
„კომუნიზმის
მანიფესტი“, რომელიც
ბრიუსელში დაიწერა და პირველად ლონდონში გამოქვეყნდა, იწყება ცნობილი სიტყვებით: „აჩრდილი
დაძრწის ევროპაში, კომუნიზმის აჩრდილი“. შესავლის შემდეგ
მასში მთელი ისტორია ახსნილია, როგორც კლასობრივი ბრძოლის ისტორია, მაგრამ მანიფესტის
ავტორები იმასაც ამბობენ, წინარეისტორიული საზოგადოება არ იცნობდა კლასებს და მათ საერთო
საკუთრება გააჩნდათ. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, მათ სამოთხისებური მდგომარეობის, ოქროს
ხანის, ბიბლიის სეკულარული ვერსია — რუსოსეული იდეა აიღეს.
ამის შემდეგ მანიფესტში ქება-დიდებას ასხამენ „ბურჟუაზიას“
(სხვათა შორის, ესაა ტერმინი, რომელსაც სხვა ევროპულ ენებში არ გააჩნია რაიმე რეალური
ეკვივალენტი), რომელმაც დაამხო ფეოდალიზმი და მისი კულტურა, მაგრამ კიცხავს მას საკუთარი
რკინის კანონების შემოღების გამო. ამას მოჰყვება ბურჟუაზიული ცივილიზაციის სასტიკი
კრიტიკა, რომელიც მას შემდეგ, რაც ყველაფერი ნათქვამი და გაკეთებულია, გამოავლენს მარქსის
ძირითად ხასიათს: საკუთარი თავის სიძულვილს. მარქსი, რომელიც ბურჟუაზიული კულტურის
ტიპური პროდუქტი იყო, ბურჟუაზიას უპირისპირდება; ებრაული წარმოშობის მარქსი ანტისემიტია;
კაპიტალისტური ბრიტანეთის მუდმივი ბინადარი მარქსი ანტიკაპიტალისტია; მარქსი, რომელმაც
ცოლად შეირთო არისტოკრატი, ანტიარისტოკრატია. მანიფესტის მესამე ნაწილში მარქსი გააფთრებულიც
კი ესხმის თავს „არისტოკრატულ სოციალიზმს“, ბურჟუაზიული მსოფლხედვის არისტოკრატი ოპონენტების
მშრომელთა მხარდასაჭერ პოზიციას. თვითმოძულეს, როგორც წესი, არ სჭირდება მოკავშირეები
ან ვინმეს დახმარება.
ამის მიუხედავად, მარქსი აქებს ბურჟუაზიას, რომელმაც
სოფელთან შედარებით ქალაქის უპირატესობა დაამკვიდრა, ხელი შეუწყო პიროვნებების მასობრივ
მიგრაციას ქალაქებში, „სოფლის ცხოვრების იდიოტურ გარემოს მოწყვიტა“. აქ იგრძნობა იმ
ინტელექტუალის ხმა, რომელსაც ფესვები არ გააჩნია.
მარქსმა, ასევე, დიდებით მოიხსენია ბურჟუაზია ცენტრალიზაციის
მიმართ მისი ანტიფეოდალური, ანტიარისტოკრატული ტენდენციის გამო, როცა მან ხელი შეუწყო
„ერთი ერის, ერთი მთავრობის, ერთი კანონის, ერთი ნაციონალური კლასის ინტერესს, ერთი
საბაჟო სივრცის“ იდეას. მას აღაფრთოვანებს ყველა ეს მიღწევა. მაგრამ შემდეგ ცდილობს,
დაამტკიცოს, რომ ტექნოლოგია სრულიად ეწინააღმდეგება წარმოების იმ დროს გაბატონებულ
საშუალებებს. ბურჟუაზია საშინელ კრიზისშია. ომები, საყოველთაო შიმშილი და ეკონომიკური
ქაოსი ყოველი მხრიდან ემუქრება ბურჟუაზიულ საზოგადოებას. წარმოება ძალიან მაღალია.
ერთადერთი გამოსავალია ახალი ბაზრების დაპყრობა და ძველი ბაზრების შემდგომი სასტიკი
ექსპლუატაცია. საკუთარი თავის გადასარჩენად ბურჟუაზიამ უნდა შექმნას ახალი კრიზისი.
მეორე მხრივ, მათ შექმნეს პროლეტარიატის მუშათა კლასი, რომელიც ჩაანაცვლებს მათ, როგორც
მათ უგულვებელყვეს მმართველი არისტოკრატია.
ის, რაც ამის შემდეგ მოდის, გარკვეულწილად გასაკვირია,
მაგრამ არც იმდენად, თუკი გავიხსენებთ გერმანულ რომანტიზმს. ეს თანამედროვე ინდუსტრიის,
მანქანების ხანის, კონვეიერული წარმოების წინამორბედთა მიერ მუშების დამონების გაშმაგებული
და არცთუ უსამართლო კრიტიკაა. მარქსის თქმით, მუშა დაამონა მანქანამ და სამსახურში
ზედამხედველებმა, რომლებიც ექსპლუატატორ ბურჟუაზიას ემსახურებიან. და აქ გადადის კიდევ
ერთ ბოროტებაზე: მშრომელი კუთვნილი ხელფასის მხოლოდ ნაწილს იღებს.
მაგრამ აქ არის ერთი ნუგეში. მსხვილმა ბურჟუაზიამ ყველა
პროლეტარიატის დონემდე დაიყვანა. როგორც ჩანს, სიმსხვილე განაპირობებს გამარჯვებას.
არსებობს წვრილი ბურჟუაზიაც, რომელიც, ნებსით თუ უნებლიეთ, პროლეტარიატის რიგებს უერთდება.
პროლეტარიატის წიაღში უკვე არსებობს ახალი ცივილიზაცია: პროლეტარიატის დამოკიდებულება
ცოლისა და შვილის, სახელმწიფოსა და ერის მიმართ უკვე რადიკალურად განსხვავდება ძველი
მოდელებისგან. მას არც სამშობლო გააჩნია, არც ბურჟუაზიული მორალი და არც რელიგია. და
თუკი წინათ მხოლოდ უმცირესობები იბრძოდნენ თავიანთი ინტერესების დასაცავად, პროლეტარული
მოძრაობა არის „უმრავლესობის დამოუკიდებელი მოძრაობა მათივე ინტერესების დასაცავად“.
ამასთანავე, რამდენადაც პროლეტარიატი ყველაზე დაბალი ფენა, საზოგადოების ბაზისია, ის
ფეხზე ვერ დადგება საზოგადოების დანარჩენი ნაწილის აფეთქების გარეშე.
მაშინ, როცა წარსულში მცირე სოციალურ სეგმენტებს შეეძლოთ
სოციალური სტატუსის ამაღლება, მშრომელებს არ აქვთ ამის შესაძლებლობა. ის სულ უფრო ღატაკდება
ბურჟუაზიის რკინის ქუსლის ქვეშ. ამის მიუხედავად, პროლეტარიატის მეშვეობით ბურჟუაზია
საკუთარ საფლავს ითხრის. მისი დაცემა და პროლეტარიატის გამარჯვება თანაბრად გარდაუვალია.
(მაგრამ თუკი ისტორია „ავტომატური“ წესებით მოქმედებს, რაღა საჭიროა მოძრაობის ორგანიზება
— შეიძლება იკითხოთ).
„ბურჟუაზიული“ საკუთრების, განათლების, მორალის და სენტიმენტების
აქედან მომდინარე კრიტიკა სავსეა ტკბილი სიტყვებით, მცირე არაგულწრფელობით და გონებამახვილური
შენიშვნებით. ირიბი შეტევა მდგომარეობს იმაში, რომ ყველა ეს ღირებულება ადამიანების
დიდი ნაწილისთვის უკვე აღარ არსებობს. მარქსი და ენგელსი ამტკიცებდნენ, რომ მოსახლეობის
ცხრა მეათედს მაინც არ გააჩნია საკუთრება. „ბურჟუაზიულმა ქორწინებამ“ არ გაამართლა.
შემდეგ მანიფესტში ნათქვამია, რომ კომუნისტები არ გააუქმებენ ცალკეული ობიექტების ფლობის
უფლებას, მაგრამ ის დაჟინებით ამტკიცებს, რომ კერძო საკუთრებას ბოლო მოეღება კომინუსტური
წესრიგის დამყარებისთანავე.
„მშრომელთა
რევოლუციაში პირველი ნაბიჯი არის პროლეტარიატის გარდაქმნა მმართველ კლასად, რაც დემოკრატიას
გააძლიერებს.“ ამის
მიუხედავად, რუსეთში მიმდინარე ბოლო პერიოდის მოვლენებისგან განსხვავებით, ტრანსფორმაცია
ეტაპობრივად უნდა განხორციელებულიყო.“ პროლეტარიატი აპირებს თავისი პოლიტიკური დომინაციის
გამოყენებას, რომ თანდათან ჩამოართვას ბურჟუაზიას მისი კაპიტალი, რომ წარმოების ყველა
საშუალება გადასცეს სახელმწიფოს, რაც იმას ნიშნავს, რომ კაპიტალი მოექცევა მმართველ
კლასად გარდაქმნილი პროლეტარიატის ხელში. მან, ასევე, რაც შეიძლება სწრაფად უნდა გაზარდოს
მასობრივი წარმოება.
„ამის მიღწევა, ცხადია, შეიძლება საკუთრების უფლების
საკითხში მხოლოდ დესპოტური ჩარევით.. ზომების მეშვეობით, რომელიც შეიძლება ეკონომიკური
თვალსაზრისით გაუმართლებელი გამოჩნდეს, მაგრამ რომელიც განვითარებისას უფრო ფართო მასშტაბს
მიაღწევს და როგორც წარმოების მთელი სისტემის გარდაქმნის საშუალება, გარდაუვალია.
როგორც ვხედავთ, ეკონომიკური ასპექტები ექვემდებარება
მესიანისტურ ხედვას.
ავტორი ამატებს, რომ „ზომები სხვადასხვა ქვეყანაში განსხვავებული იქნება,
მაგრამ ერებისთვის, რომლებმაც უფრო მეტ პროგრესს მიაღწიეს, შეიძლება მიღებულ იქნას
შემდეგი ზომები:
- უძრავი ქონების
ექსპროპრიაცია, ხოლო შემოსავლის გამოყენება სამთავრობო ხარჯების დასაფარად.
- გადასახადით
მეტისმეტად პროგრესული დაბეგვრა.
- მემკვიდრეობის
უფლების გაუქმება.
- ემიგრანტებისა
და მეამბოხეებისთვის მთელი ქონების ჩამორთმევა.
- მთელი კრედიტის
თავმოყრა სახელმწიფოს ხელში, ეროვნული ბანკის შუამდგომლობით, სახელმწიფო კაპიტალითა
და ექსკლუზიური მონოპოლიით.
- ტრანსპორტის
ყველა საშუალების ცენტრალიზაცია სახელმწიფო კონტროლის ქვეშ.
- ნაციონალური
ქარხნებისა და წარმოების საშუალებების გაფართოება. ერთიანი გეგმით მიწების კეთილმოწყობა.
- საყოველთაო
სავალდებულო შრომა. ინდუსტრიული, განსაკუთრებით სასოფლო-სამეურნეო არმიის ორგანიზება.
- ინდუსტრიული
და აგრარული წარმოების გაერთიანება. ქალაქსა და სოფელს შორის სხვაობის თანდათანობითი
გაქრობა.
- სახელმწიფო
და თვისუფალი განათლება ბავშვებისთვის. ახლანდელი ფორმით ფაბრიკაში ბავშვების
მუშაობის გაუქმება. განათლების შერწყმა მატერიალურ წარმოებასთან.
ამას მოჰყვება დიდი მონაკვეთი, სადაც მწარედ გაკრიტიკებული
და გაპამპულებულია ყველა დანარჩენი სოციალისტური და მემარცხენე ტენდენცია და პარტია.
მანიფესტი სრულდება იმის განცხადებით, რომ კომუნისტები ყველგან მზად არიან საძულველი
ბურჟუების მხარდასაჭერად ფეოდალიზმის და მონარქიის გადმონაშთებთან ბრძოლაში. „კომუნისტები
ხელს უწყობენ ყველა ქვეყნის დემოკრატიული პარტიების თანამშრომლობისა და ურთიერთგაგების
განმტკიცებას. კომუნისტებს არ სურთ, საიდუმლოდ შეინახონ თავიანთი შეხედულებები და გეგმები.
ისინი ღიად აცხადებენ, რომ მათი მიზნები შეიძლება მიღწეულ იქნას მხოლოდ არსებული სოციალური
წესრიგის ძალადობრივი დამხობით. მმართველ კლასს უნდა ეშინოდეს კომუნისტური რევოლუციის.
პროლეტარებს არაფერი აქვთ დასაკარგი, ბორკილების გარდა. მათ მთელ მსოფლიოში უნდა გაიმარჯვონ.
პროლეტარებო ყველა ქვეყნისა, შეერთდით!“
ეს დოკუმენტი საინტერესოა არა მხოლოდ იმიტომ, რომ მასში
გამოვლენილია ავტორების მენტალობა, მათი კვაზირელიგიური ხედვები, მათი წვრილმანი არაგულწრფელობა,
რომანტიკული შეხედულებები, დოგმატიზმი და მოსაზრებათა არათანმიმდევრულობა. (მაგალითად,
თუნდაც თანამედროვე ინდუსტრიული სამუშაოს მომაკვდინებელი ბუნების გათვალისწინებით,
რის გამოც მშრომელი მისი მძიმე შრომისგან გაუცხოებულია, ვითარება, ამ თვალსაზრისით,
განსხვავებული არ იქნება „პროგრესულ“ კომუნისტურ მსოფლიო სახელმწიფოში.) თუმცა, მანიფესტის
ყველაზე საგულისხმო ასპექტი არა მხოლოდ „განკითხვის დღის“ სეკულარულ ხედვაშია, არამედ
დღევანდელ თავისუფალ სამყაროში არსებული ტენდენციების მიმართებაში ახლახან ნახსენები
„მოსამზადებელი პროგრამის“ თვალსაზრისითაც. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ჩვენ შეგვიძლია
ამ პროგრამის, როგორც საზომის, გამოყენება იმის სანახავად, თუ რამდენად ვიქეცით ჩვენ
და ჩვენი თანამედროვეები მარქსისტებად; და განსაკუთრებით რამდენად მოექცნენ მარქსისტული
შეხედულებების გავლენის ქვეშ ძველი ლიბერალიზმის შერყვნილი შთამომავლები აშშ-სა და
დიდ ბრიტანეთში. ყველა, ვისაც მისჯილი აქვს, ისმინოს ცარიელი საუბრები სასტუმრო ოთახებსა
თუ პოლიტიკურ ყრილობებზე, სადაც სოციალიზმი არ არის ოფიციალური კრედო, ყოველთვის გაკვირვებულია,
რამდენად შორს წავიდა მარქსიზმის ეს „ყალბი, მაგრამ ცხადი იდეები“ და როგორ იქცა ის
საყოველთაო მონაპოვრად. („ვიეტნამი? ეს ხომ მხოლოდ იმიტომ ხდება, რომ უოლ სტრიტმა სარგებელი
ნახოს ბრინჯის მინდვრებიდან!“)
პირველი პუნქტი რამდენიმე „მაღალბურჟუაზიულმა“ სახელმწიფომ
განახორციელა, როგორიცაა ჩეხოსლოვაკია, ესტონეთი, ლატვია, რუმინეთი (პირველ და მეორე
მსოფლიო ომებს შორის) და იტალია (მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ). (უნგრეთმა, ესპანეთმა
და პოლონეთმა უმნიშვნელო აგრარული რეფორმები გაატარეს). მაგრამ უნდა ითქვას, რომ თავისუფალ
სამყაროში სასოფლო-სამეურნეო მიწების კონფისკაცია და ხელახალი განაწილება ფერმერების
ინტერესების სასარგებლოდ განახორციელეს და არა სახელმწიფოს. (ყველაზე რადიკალური აგრარული
რეფორმები პირველ მსოფლიო ომამდე განახორციელა რუსეთის იმპერიამ — მეცხრამეტე საუკუნეში,
გლეხების გათავისუფლებიდან ორმოცდაათი წლის შემდეგ, სტოლიპინის დროს). ამის მიუხედავად,
აგრარული რეფორმები არის კერძო საკუთრების სფეროში შორს წასული და საეჭვო ინტერვენცია.
მეორე პუნქტი წესად იქცა დასავლეთის უმეტეს ქვეყანაში.
მთავრობის პოზიციიდან, მას უზომოდ მცირე შემოსავალი მოაქვს: „მდიდრებისთვის
ცივი წყლის გადასხმის“
ფორმულა უპირველესად მასების შურის დაკმაყოფილებას ითვალისწინებს. მაგრამ ზოგჯერ არსებობს
პროგრესული დაბეგვრის სხვა მიზეზიც — მდიდრების და აქედან გამომდინარე, დამოუკიდებელი
პიროვნებების მიმართ სახელმწიფოს ინსტინქტური შიში.
მესამე პუნქტი გავრცელებულია დასავლეთში სხვა ფორმით.
კონკრეტულ ქვეყნებში მემკვიდრეობის გადასახადებმა ისეთ ზღვარს მიაღწია, რის შემდეგაც
ის კონფისკაციას ექვემდებარება. ამის შედეგად, ქონება ხშირად ისე გროვდება, რომ ის
მარტივად და შეუმჩნევლად შეიძლება გადაიტანონ ან გაიტანონ საზღვარგარეთ. ჩვენი დროისთვის
სიმპტომურია: მილიონერი, რომელიც სასტუმროს ოთახში გარდაიცვლება კარადაში სამი კოსტიუმით,
მას შემდეგ, რაც თანდათან გასცა ყველაფერი. (აქაც „ბოროტი, რეაქციონერი ფაშისტი არისტოკრატი
მიწათმფლობელი“, რომელსაც არ შეუძლია საკუთრების მისაკუთრება, ჯარიმას სრულად იხდის).
მეოთხე პუნქტი აკადემიური ხასიათისაა თავისუფალ სამყაროში,
მაგრამ ის დიდი მონდომებით ვრცელდება რკინის ფარდის აღმოსავლეთით.
მეხუთე პუნქტი საფრთხეს უქმნის მთელ თავისუფალ ევროპას.
„ექსკლუზიური მონოპოლია“, მთლიანობაში, ჯერჯერობით არ არსებობს, მაგრამ არსებობს ბანკების
ნაციონალიზების ძლიერი ტენდენცია. ამგვარად, საფრანგეთის და ავსტრიის ყველა დიდი ბანკი
სრულად ნაციონალიზებულია და შედეგად, მცირე ბანკებს ისღა დარჩენიათ, სახელმწიფოს გაუწიონ
კონკურენცია.
მეექვსე პუნქტი — ტრანსპორტის ცენტრალიზაცია და ნაციონალიზაცია
— მთელი დასავლეთ ევროპისთვის ურყევი ფაქტია. იგივე შეიძლება ითქვას კომუნიკაციის საშუალებებზეც.
მხოლოდ აშშ-ში შეიძლება აღმოვაჩინოთ კერძო რკინიგზები, რომლებიც კონკურენციას უწევენ
ერთმანეთს და,
ასევე, ავტობუსებისა და ავიაკომპანიების ეფექტურ ქსელს. ამერიკული სატელეფონო სისტემა,
რომელიც ჯერ კიდევ კერძო საკუთრებაშია, ერთ-ერთი საუკეთესოა მსოფლიოში.
მეშვიდე პუნქტი კიდევ უფრო განვითარდა თავისუფალ ევროპაში
და მსოფლიოს სხვა მხარეებში — ინდოეთში, აფრიკაში, ლათინურ ამერიკაში.
1945-1946
წლებში, წითელი ისტერიის ფონზე, რომელმაც მოიცვა „ქრისტიანულ-დემოკრატიული“
პარტიებიც კი ლა-მანშის სრუტიდან ვენამდე, ნაციონალიზაცია ყოველმხრივ ხორციელდებოდა
— ნაწილობრივ სოციალისტების გულის მოსაგებად, ნაწილობრივ კი — „ქრისტიანული საზოგადოებრივი
ცნობიერების“ გამოხატულების ნიშნად.
მერვე პუნქტი, კაცმა რომ თქვას, უფრო მეტად ნაციონალ-სოციალისტებს
და სხვა მსგავს რეჟიმებს ესიამოვნათ, რომელთაც შემოიღეს აუცილებელი მუშაობა. თუმცა,
ახალი კურსის პირობებში, აშშ-შიც გამოჩნდნენ მოხალისე „მშრომელთა არმიები“.
მეცხრე პუნქტი გაგებულ უნდა იქნას „სოფლის ცხოვრების
იდიოტური გარემოს“ მაქრსისეული გაგების ჭრილში. ფერმერი ყველგან და ყოველთვის იყო და
რჩება სოციალისტური ექსპერიმენტების გზაზე შემაფერხებელ გარემოებად. ვინაიდან მას მოჰყავს
თავისი საკვები და, როგორც წესი, საკუთარ სახლში ცხოვრობს, მისი „კონტროლი“ სხვაზე
რთულია. ჩვენი ცივილიზაციის ურბანიზაცია საყოველთაო ფენომენია, რომელიც არ საჭიროებს
ხელშეწყობას ან დაგეგმვას. მეორე საკითხია, რამდენად შეიძლება ეს საკითხი ჩავთვალოთ
კურთხევად. ამის მიუხედავად, რუსეთში აგროქალაქის შესახებ ოცნება მუდმივად ჩნდება ხოლმე
მმართველ კომუნისტურ წრეებში.
მეათე პუნქტი მნიშვნელოვანწილად ყველა მემარცხენე პარტიის
უკვე დაკმაყოფილებული მოთხოვნაა. მისი მთავარი იდეა გულისხმობს იმ მოლოდინს, რომ ადრეულ
ასაკში ცოდნის ინტელექტუალური და სოციალური გათანაბრება და სტანდარტიზაცია გაამყარებს
და ხელს შეუწყობს თანასწორობას და ერთფეროვნებას.
მანიფესტი არავითარ შემთხვევაში არ გვთავაზობს სრულ
მარქსისტულ თეორიას. ამის მიუხედავად, პროლეტარების გამარჯვების შემდეგ სასწრაფოდ გადასადგმელი
ნაბიჯების სია ცხადად გამოხატავს თითქოსდა „არამარქსისტი“ მემარცხენეების მოსაზრებას,
რომლებიც ცნობიერად და უფრო ხშირად არაცნობიერად გამსჭვალული არიან მარქსისტული წყაროებიდან
მომდინარე იდეებითა და შეხედულებებით.
მარქსის შემდგომი შრომა დიდწილად ეფუძნება მანიფესტს.
ის, უბრალოდ, თავისი ემოციების ინტელექტუალიზებასა და რაციონალიზებაზე გადავიდა. პოზიტივიზმი
და მისი თანმხლები ათეიზმი არის მისი ნააზრევის საფუძველი. ოგიუსტ კონტი და ფოიერბახი
მისი გზამკვლევები იყვნენ. მათ შეგვიძლია დავამატოთ ჰეგელისეული დიალექტიკა. დამატებით სტიმულად
კი შეგვიძლია ჩავთვალოთ ფრანგული სოციალიზმი (პრუდონი), ინგლისური სოციალიზმი (რობერტ
ოუენი), რიკარდოს კონკრეტული პრინციპები და ბრიტანეთის მუშათა კლასის პირადად განცდილი
ტანჯვა, რომლის საშინელებაც სათანადოდ უნდა შეფასდეს. ვინაიდან ბრიტანეთი
მსოფლიოში ინდუსტრიული ლიდერი იყო, მარქსი დარწმუნებული იყო, რომ ევროპის ყველა სხვა
ერს მოუწევდა დამცირების იმავე საფეხურების გავლა, რაც, ისევე როგორც მისი სხვა წინასწარმეტყველებები,
მცდარი აღმოჩნდა. წიგნის ჭია მნიშვნელოვნად აცდენილი იყო რეალობას.
მისი წიგნებიდან, წერილებიდან და ესეებიდან უფრო სრული
წარმოდგენა გვექმნება მისი იდეების შესახებ. მის სიცოცხლეში გამოვიდა მხოლოდ „კაპიტალის“
პირველი ტომი. დანარჩენი ორი (ზოგიერთი რედაქციით — სამი) ტომი ენგელსმა და კაუცკიმ
შეადგინეს და რედაქტირება გაუკეთეს იმ მასალებისგან, რომლებიც მარქსის სიკვდილის შემდეგ
დარჩა. ამ ნაწერებში ცხადად არ ჩანს მომავალი უტოპიის შემდგომი კონკრეტიზაცია. მარქსს
უფრო განვითარებული ჰქონდა კრიტიკული მხარე, ვიდრე წინასწარმეტყველების უნარი. სიძულვილი
მასში შემოქმედებით ენერგიაზე მეტი იყო, ხოლო ამ უკანასკნელს სიყვარული ამოძრავებს.
ყველა მისი თეორიიდან კაპიტალიზმის უკანონობის, საფრთხეების და ხაფანგების შესახებ
დღეს მხოლოდ ერთი შეიძლება სერიოზულად აღვიქვათ. ესაა კონცენტრაციისა და მონოპოლიზაციის
თეორია, რომელსაც ჩვენი კლასიკური ძველი ლიბერალები ისეთივე უაზრობად მიიჩნევენ, როგორც
დანარჩენ მარქსისტულ დოქტრინებს. (ისინი მართალი არიან, თუ მსოფლიო თავისუფალ ვაჭრობასაც
გულისხმობენ თავიანთ გათვლებში). მეორე მხრივ, ნეოლიბერალიზმი, რომელიც დაინტერესებულია
კონკურენციის, როგორც თავისუფალი ეკონომიკის სასიცოცხლო ენერგიის, გაგრძელებით, მკაცრად
ანტიმონოპოლიური და ანტიკარტელური პოზიციით გამოირჩევა. (თუმცა, ეს არ ნიშნავს იმას,
რომ ყველა ნეოლიბერალი გაიზიარებს ამერიკის ანტიმონოპოლიური კანონმდებლობის ყველა პუნქტს,
რომელსაც დროდადრო ასულდგმულებს არა ეკონომიკური თავისუფლებისადმი გულითადი ერთგულება,
არამედ ანტიკაპიტალისტური წინასწარი განწყობები.) ამის მიუხედავად,
როგორც ისტორია გვაჩვენებს, კონცენტრაციის ტენდენცია არის პრობლემა, რომელთან გამკლავებაც
შეუძლია თავისუფალი საზოგადოების თავისუფალ წარმოებას. მეორე მხრივ, კონცენტრაცია და
გრანდიოზულობა სოციალიზმის სასიცოცხლო პრინციპია, რაც არის კიდეც სახელმწიფო კაპიტალიზმი.
„კაპიტალიზმის“ (უხეირო
ტერმინი) ევოლუციასთან
დაკავშირებული მარქსისეული სხვა წინასწარმეტყველებები არ განხორციელებულა. მარქსი ძალიან
ადრე ცხოვრობდა და მოღვაწეობდა: ის წერდა თავისუფალი ეკონომიკის შესახებ, როგორც ახალგაზრდა
კაცი წერს ცხოვრებაზე, როცა ის მხოლოდ თავის ასაკობრივ ჯგუფს იცნობს. ის, რასაც ახალგაზრდა
ადამიანი წერს ასაკოვანების შესახებ, გარდაუვლად მცდარია; აქ მხოლოდ ვარაუდებზე შეიძლება
საუბარი. მოგვიანებით მარქსი სრულიად დარწმუნებული იყო ტექნოლოგიის მნიშვნელობაში და
ეს საკითხი ყველგან ფიგურირებს მის გამოთვლებში, მაგრამ იმ დროს ტექნოლოგია ძალიან
ახალი ელემენტი იყო ჩვენი ცივილიზაციისთვის და ძალიან სწრაფად ვითარდებოდა იმისთვის,
რომ ჩვენს გამოთვლებში ფიქსირებული ციფრის სახით გამოგვეყენებინა. (ჩვენ დღესაც არ
შეგვიძლია, რეალურად შევაფასოთ კომპიუტერებისა და ავტომატიზაციის სამომავლო გავლენა).
როგორც ჩანს, არის რაღაც ნიშნები, რომ მარქსი ემოციურად იმდენად ღრმად იყო ჩაძირული
თავის თეორიებში, ცნობიერად თუ ქვეცნობიერად მას მხედველობიდან გამორჩა რამდენიმე ახალი
ფენომენი, რომელსაც მისი ყურადღება უნდა მიეპყრო „კონუნისტური პარტიის მანიფესტის“
გამოქვეყნებიდან მის გარდაცვალებამდე 1883 წელს. თავის ფანატიზმსა და მხურვალე ინდივიდუალიზმს
შორის მერყევ მარქსს, ასევე, ჰქონდა კვაზირელიგიური ხედვები, რომელიც ბიბლიური წარმოდგენების
თარგზე იყო აგებული. მას ისტორია მიაჩნდა უმანკო, სამოთხისებურ ისტორიამდელ ხანად,
რომელსაც მოჰყვა კლასების, ოჯახის, რელიგიების, მთავრობის და წარმოების უკანონო მჩაგვრელი
სისტემის წარმოშობის სასტიკი პერიოდი, სანამ ის (ნამდვილი წინასწარმეტყველი) და მისი
მეგობრები არ გამოვიდნენ ასპარეზზე, რომ ექადაგათ ხსნის ახალი სახარება, როცა დაწერეს
ახალი წმინდა წერილი. პროლეტარიატის დიქტატურის ათასწლეული შორს არ ყოფილა, მას კაცობრიობა
უნდა მიეყვანა ძველი დაკარგული სამოთხის უკეთეს, უფრო პროგრესულ და თანამედროვე ვერსიამდე.
მაგრამ მარქსი საკმაოდ ჭკვიანი და ფრთხილი იყო და ამიტომაც, უტოპისტი სოციალისტებისთვის
დამახასიათებელი სასაცილო სიზუსტით არ წარმოუდგენია ცოდვაგამოსყიდული კაცობრიობის სურათი.
მას სურდა ყოფილიყო „მეცნიერი სოციალისტი“, ლოგიკოსი, რაციონალისტი, სწავლული, მკვლევარი,
თუნდაც ოცნებებს გზიდან აეცდინათ ის.
მარქსის უზარმაზარი სიძულვილი სერიოზულად ეწინააღმდეგებოდა
მისსავე ბიბლიურ მოდელებს. ძნელი სათქმელია, ვინ უფრო სძულდა მას, „უკლონისტები“ (მისსავე
ბანაკში ისეთი ადამიანები, როგორებიც იყვნენ პრუდონი, ბაკუნინი, ლასალი) თუ უსახური,
უპიროვნო მტერი —
Grande Bourgeoisie Capitaliste, რომელსაც უფრო უპიროვნოდ, ზოგადად უტევდა,
ვიდრე მის მემარცხენე თანამებრძოლებს. ამ ყველაფერში მისი მოკავშირე იყო ძალიან მსუბუქი
კალამი, ბრწყინვალე სტილი, რომელიც არსობრივად ისეთ მშრალ ნაშრომსაც კი სულს შთაბერავდა,
როგორიცაა „კაპიტალი“ თავისი მგზნებარე პასაჟებით. თუმცა ნამდვილი მარქსი მის წერილებში
ცოცხლდება, განსაკუთრებით მაშინ, როცა სიძულვილს აფრქვევს ყოფილი მეგობრების, თანამშრომლების
ან თანამებრძოლების მიმართ. მარქსი, ფაქტობრივად, ეტოქება ენგელსს ანტისემიტური, შეურაცხმყოფელი
სიტყვებით ლასალის გაკიცხვისას, ფიზიკური ხასიათის აღწერილობითი შეურაცხყოფისას, რომელიც
უფრო ბინძურ, ნაცისტურ ყოველკვირეულ გამოცემას „Der Sturmer“-ს მოგვაგონებს,
რომლის რედაქტორიც იყო იულიუს შტრაიჰერი. მარქსს ლასალი „ზანგისმაგვარ ებრაელად“ მიაჩნდა,
თუმცა არც ენგელსის მხრიდან შეურაცხყოფა ყოფილა ზომიერი. ერთი მხრივ, ასეთი
დამოკიდებულებები არცთუ ისე გასაკვირია, ვინაიდან სოციალიზმი და ებრაული მსოფლხედვა,
ებრაული გონება, ებრაული ხასიათი შეუთავსებელია. ქრისტიანულ სამყაროში
(რომელთან მიმართაც მისტიური კავშირს ინარჩუნებენ) ისინი რელიგიურ უმცირესობას მიეკუთვნებიან
და ხშირად აკრიტიკებენ წვრილ რელიგიურ ორგანიზაციებს ყველგან. იმ ინტელექტუალურ-სულიერ
საფუძვლების კითხვის ნიშნის ქვეშ დაყენებით, რომელსაც ეფუძნება უმრავლესობა, უმცირესობები
ხშირად ხაზგასმით უარყოფენ ამ არმიღებას და ამით, მარტივად ხდებიან არაპოპულარული,
ვინაიდან ფილისტერს სძულს კრიტიკოსი. საკმარისია, ამგვარი უმცირესობები ფინანსურად
გაძლიერდნენ, რომ მათ წინააღმდეგ დაპირისპირება გააქტიურდება: შური დაემატება დისკომფორტსა
და ეჭვს. ვითარება არავითარ შემთხვევაში არ არის უნიკალური, როგორც კალვინისტების შემთხვევაში
იყო საფრანგეთში, ან გერმანელების შემთხვევაში ძველ რუსეთში, ბერძნების და სომხების
— თურქეთში, კოპტების — ეგვიპტეში, ფარსების — ინდოეთში, ინდოელების — აფრიკაში, ვიეტების
— კამბოჯაში ან ჩინელების — ინდონეზიაში.
ამის მიუხედავად, მართალია ებრაელებს შეიძლება იზიდავდეს
სოციალისტური თეორიის კრიტიკული ასპექტი და შეიძლება ისინი მნიშვნელოვან როლსაც თამაშობდნენ
ჩამოყალიბების პროცესში მყოფ სოციალისტურ მოძრაობაში (უცბად გვახსენდება ტროცკის, კამენევის,
ზინოვიევის, კუნის, ბერნშტაინის, აიზნერის, ბლუმის, ბაუერის სახელები), საკუთარი არსით,
მათთვის მიუღებელია სოციალიზმისთვის დამახასიათებელი კონფორმიზმი, მისი ანტიინდივიდუალიზმი,
მორალისტურობისკენ მიდრეკილება, ინტელექტუალური წონასწორობა. ეს შეიძლება ნაკლებად
თვალშისაცემი იყოს ამერიკელი ან აღმოსავლეთ ევროპელი დამკვირვებლისთვის ერთი და იგივე
მიზეზით: აღმოსავლეთ ევროპაში ცხოვრობდა კონტინენტზე ებრაული მოსახლეობის ყველაზე ღარიბი
ნაწილი და ბოლო სამი ათწლეულის განმავლობაში, პირველ მსოფლიო ომამდე სწორედ ისინი გადავიდნენ
საცხოვრებლად ამერიკაში. სოციოლოგიური მიზეზებით, დიდი ალბათობით, ისინი მემარცხენე
იდეების მატარებლები უნდა ყოფილიყვნენ. ეს არავითარ შემთხვევაში
არ ვრცელდება ძირძველ ამერიკელ ებრაელებზე.
ამის მიუხედავად, აღმოსავლეთ ევროპაშიც კი სოციალისტურ
და კომუნისტურ ძალებს და ებრაელებს შორის განხეთქილება დადგებოდა. (ერთხანს ამ ფაქტს
მალავდნენ იმის გამო, რომ ნაცისტებმა ებრაელები შერეკეს ამ რეგიონებში პირდაპირ ორგანიზებული
მემარცხენეობის ხელში). ევროპის სოციალისტური პარტიების რიგებში არსებობდა
ფარული, ზოგჯერ ღია ანტისემიტური განწყობები. ანტისემიტიზმმა
არ დაინდო წითელი რუსეთიც. მეორე მსოფლიო ომის დროისთვის სტალინს ჰიტლერზე მეტი
ებრაელი ჰყავდა დახოცილი.
თარგმნა ლუიზა ბოკუჩავამ
Comments
Post a Comment