თამარ ციციშვილი - ქართული ხალხოსნური მწერლობა და XIX საუკუნის მეორე ნახევრის კრიტიკული აზრი

(მოკლე რეზიუმე) 

ჟურნალი "იმედი"

 XIX საუკუნის  70-იანი წლებიდან საქართველოში, ისევე  როგორც რუსეთში ცოტა უფრო ადრე, „საზოგადო საჭიროებიდან გამომდინარე“ დაიწყო შედარებით რადიკალურად მოაზროვნე დაჯგუფების  ხალხოსნების  ფორმირება. ეს მოძრაობა რუსულად ნაროდნიკული, ხოლო ქართულად ხალხოსნური მოძრაობის სახელითაა ცნობილი. ხალხოსნებს დაცინვით „ტეტიათა მოტრფიალეებს“ (ტეტიები ანუ გლეხები) ან „დიაკვნის შვილებს“ (რადგან ბევრი მათგანი სამღვდელოების ოჯახიდან იყო გამოსული) უწოდებდნენ. განათლებული და ჰუმანური საზოგადოება ხალხისკენ დაიძრა. მე-19 საუკუნის 70-80-90-იანი წლების საქართველოში მიმდინარე სოციო-კულტურული  პროცესებისა და კონფრონტაციების  რეცეფცია, ხალხოსნური   როგორც მემარცხენე მწერლობის სათავეებთან მდგომი ლიტრატურის გააზრების გარეშე შეუძლებელია.

საგულისხმოა, რომ ხალხოსნური ლიტერატურა გამოკვეთილად არის დამოკიდებული სოციალურ-პოლიტიკურ კონტექსტზე, კონტექსტი განაპირობებს ამ მწერლობის ხასიათს, ხოლო, თავის მხრივ, ეს მწერლობა ხსნის კონტექსტს.

1874 წელს საქართველოში პირველი ხალხოსნური ორგანიზაცია შეიქმნა, როდესაც პეტერბურგიდან სამედიცინო-ქირურგიული აკადემიის სტუდენტი და შემდგომში ცნობილი ხალხოსანი ისიდორე ქიქოძე დაბრუნდა. ხალხოსნური ცენტრები შეიქმნა - თბილისში, გორში, ქუთაისსა და ოზურგეთში.

სოციალური გათიშულობა ყოველთვის დიდ საფრთხეს უქმნიდა ქართველების ნაციონალურ ერთიანობას. ქართველი ხალხოსნები სოციალური საკითხის წინ წამოწევით, ხალხის თანასწორობასთან ერთად ეროვნულ თავისუფლებასაც მოითხოვდნენ. გლეხობის საუკუნოვანი ტანჯვის გულწრფელმა თანაგრძნობამ, დაჩაგრული ხალხის ხვედრის გაზიარებისა და მძიმე ყოფის შემსუბუქების გზებისა და საშუალების ძიებამ, სოციალური თანასწორობის იდეამ ქართველი ახალგაზრდობის ნაწილი ხალხოსნობამდე მიიყვანა. ისინი ერის მომავალს ხალხში ხედავდნენ. მათ მიზანს გლეხობის ამოძრავება, წერა-კითხვის უცოდინარ მოსახლეობაში განათლების შეტანა, სოფლად სკოლების, ბიბლიოთეკების, ამბულატორიების გახსნა, არტელების, დამხმარე სალაროების, გლეხობისთვის „ინტენსიური ხასიათის“ მეურნეობების მოწყობა, მატერიალური დოვლათის თანაბარი გადანაწილება და ყმისადმი პირადი თავისუფლების მინიჭება წარმოადგენდა. ერთი სიტყვით, ეს „პრიმიტიული სოციალისტური იდეების“ ქადაგება იყო.  ხალხოსნები  სოციალური თანასწორობისა და სამართლიანობის  მომხრეები იყვნენ და სოციალურ იერარქიების წინააღმდეგ  გამოდიოდნენ.   ისინი  ფიქრობდნენ, რომ გლეხების ცნობიერების ამაღლების გზით, საკუთარ, ანუ ინტელიგენციის დონემდე უნდა აეყვანათ. ხალხოსნები ქალაქურ კულტურაზე უარს ამბობდნენ და მიწასთან უკან სოფელში დაბრუნებას ირჩევდნენ. იმ პერიოდში თვლიდნენ, რომ „ქართველობა ქალაქებში მცირე ძალას წარმოადგენა“, ხოლო სოფელი კი ქართველი კაცის „ცხოვრების ღერძი იყო“.

როგორ შეხვდა ხალხი ხალხოსნურ „პროპაგანდას“? სოფრომ მგალობლიშვილის მოწმობით, ინტელიგენციამ და სტუდენტობამ გაიზიარა ხალხოსნური იდეები, ხოლო გლეხობა ერთობ გულგრილად შეხვდა და ამ გზაზე არ გაჰყვა მათ. როგორც იმ პერიოდში ფიქრობდნენ გლეხებს „ძაბავდა“ ხალხოსან ინტელიგენტთა კულტურული იერი, განათლება, მეტყველება.

სიმონ ხუნდაძის თქმით, ქართული ხალხოსნობის პირველი პერიოდი — მოსამზადებელი ხანა მოიცავს 60-იანი წლების მეორე ნახევარსა და 80-იან წლებს მთლიანად. „დროების“ ფურცლებზე ნათლად სჩანს რუსული სოციალისტური აზროვნებისაგან ნასესხები დებულებები. მეორე პერიოდი მოიცავს 90-იან წლებს. ყურადღება მთლიანად გამახვილებულია კულტურულ საკითხებზე (მოძრაობამ უფრო კულტურტრეგერული ხასიათი მიიღო) მორიგ ამოცანად წამოყენებულია პოლიტიკური თავისუფლების მოპოვება ლიბერალურ მიმართულებებთან შეთანხმებით, კონსტიტუციური რეჟიმის დაწესება. ძველი ნაროდნიკული მოძრაობის ლიკვიდაცია. მესამე  პერიოდი — როდესაც არჩილ ჯორჯაძემ წამოაყენა თავისი ბურჟუაზიული პროგრამა ნაროდნიკულ მსოფლმხედველობასთან შეთანხმებული. ნიადაგი ეყრება ქართულ სოციალ-ფედერალიზმს, რომელმაც ნაროდნიკული პროგრამა გადმოიღო ესერებისაგან. სოციალ-ფედერალიზმს თავი შეაფარეს 90-იანი წლების ნაროდნიკებმა.

საგულისხმოა გიორგი წერეთლის პოზიცია ხალხოსნურ მწერლობასთან მიმართებაში. ის ხალხოსან მწერლებს საკმაოდ კრიტიკულად უყურებს და გლეხობასთან დამოკიდებულების საკითხში მათ პირველი დასის გამგრძელებლებად მოიაზრებს. პირველმა დასმა, წერეთლის წარმოდგენით, ლიტერატურაში სენტიმენტალურ-ტენდენციური მიმართულება დაამკვიდრა. ახალგაზრდები, ვისაც მწერლობაში ტეტიათა მოტრფიალეების სახელით იცნობდნენ, „საქართველოს მოამბის“ ფრთებქვეშ იყვნენ შეფარებული. მისი მოსაზრების თანახმად, „საქართველოს მოამბემ“ ძველი ბატონყმური დამოკიდებულება დაგმო, „სენტიმენტალურად შეხედა გლეხის დაჩაგრულ ბედს და შემდეგ ესე გრძნობა სამშობლოზედაც გადაიტანა“. აქედან გამომდინარე, „საქართველოს მოამბის“ ფრთებქვეშ შეფარებულ ტეტიათა მოტრფიალეებსაც მწერალი „სენტიმენტალური მიმართულების განმაახლებლებს“ უწოდებს. წერეთელი პირველ დასსა და ხალხოსნებს შორის სხვაობას მხოლოდ იმაში ნახულობს, რომ ქართველი ხალხოსნების პრინციპი უბრალო „განუვითარებელი ხალხის წოდების გაღმერთება იყო“.

1870-იან წლებში გამოსულმა ახალმა თაობამ, რომელიც „ევროპის უტოპიური სოციალიზმისა და თერგდალეულთა მემკვიდრეობის ახლებურად ათვისების ნიადაგზე ჩამოყალიბდა, ანუ ქართველმა ხალხოსნებმა“ 1881 წელს საკუთარი ბეჭდური გამოცემა ჟურნალი „იმედი“ (1881-1883) დაარსეს. ქართველი ხალხოსანი მწერლების, კრიტიკოსების, მოაზროვნეების მნიშვნელოვანი ნაწილი ჟურნალ „იმედის“ გარშემო გაერთიანდა.

1881-1883 წლებში გამოცემულ „იმედის“ ფურცლებზე გამოქვეყნებულ წერილებში რედაქციის მესვეურთა საერთო ხედვა გაჟღერდა, ნათლად ჩანს ქვეყნისთვის პრობლემურ საკითხებზე თავისუფალი მსჯელობა, მათი პრინციპული პოზიცია ახალი სოციო-კულტურული და ეკონომიკური პროცესების დაწყების მოთხოვნით. ჟურნალი თავადაზნაურულ ლიბერალიზმს დაუპირისპირდა. გასათვალისწინებელია, რომ ეს არის ბატონყმობის გადავარდნისა და რეფორმების შემდგომი პერიოდი. ჟურნალი „იმედის“ მიზანი იყო ქართული სალიტერატურო სივრცის „გარდაქმნა“, განახლება. შეძლეს თუ არა მათ ამ მისიის განხორციელება, ეს სხვა საკითხია.

იცვლება ეპოქები, ლიტერატურული მიმდინარეობები და ამ ფონზე საინტერესოა, რა როლს თამაშობს საზოგადოებრივ ცხოვრებასა და ლიტერატურულ სივრცეში ესა თუ ის ლიტერატურული მიმართულება, დაჯგუფება ან პერიოდული ორგანო თავისი პროგრამითა თუ პრაქტიკული საქმიანობით. ჟურნალ „იმედის“ წამყვანი ჯგუფის წევრები (მიხ. გურგენიძე, ს. ჭრელაშვილი, მ. ასათიანი, ნ. ხიზანიშვილი, დ. აბდუშელიშვილი, გ. ყიფშიძე, ნ. ხუდადოვი და სხვები) ქვეყნისთვის სასიცოცხლოდ უმნიშვნელოვანესი საკითხების აქტუალიზაციას ახდენდნენ, ცდილობდნენ საზოგადოების ყურადღების ცენტრში მოექციათ სოციალურ-ეროვნული, პოლიტიკური, ეკონომიური, განათლების, საქართველოს ისტორიის, სამართლის, მიწათსარგებლობის, ქალთა უფლებების, მორალურ-ეთიკური პრობლემები. ჟურნალის რედაქცია თავიანთ პირდაპირ მოვალეობად მიიჩნევდა გამოეკვლია ქვეყნის მდგომარეობა, ისტორიული მიდრეკილებანი, ტრადიციები, წეს-ჩვეულებანი, მატერიალური გარემოებანი, მამულის ავი და კარგი, მოკეთე და მტერი, ერთი სიტყვით, მთელი ავან-ჩავანი, რომ ქვეყნის „ფიზიონომიაზე“ წარმოდგენა ჰქონოდათ, შეძლებისდაგვარად მისი „გაუმჯობესების სახსარი“ ეჩვენებინათ და იმ გზას შედგომოდნენ, რაც წარმატებას მოუტანდა საქართველოს. ამავე დროს, ქვეყნის ყველაზე დიდ მტრად ეკონომიური სიღატაკე და ხალხის „გონებითი დაბნელება“ მიაჩნდათ.

„იმედის“გარშემო შემოკრებილი ახალგაზრდების შეხედულებები მარტო გარედან შემოტანილი თეორიების შაბლონური გააზრება კი არ იყო, არამედ ახალი თაობის მსოფლმხედველობა და ეპოქის ლიტერატურული პროცესისადმი ხალხოსნებისთვის დამახასიათებელი ინდივიდუალური პოზიციიის გამოხატვა. „გუშინდელსა და მომავალს“ შორის განსხვავების ჩვენება, თავისუფალი აზროვნება, ნაკლებ მოცული ცრურწმენებით, რაც მათი სოციო-კულტურული ცნობიერებით იყო განპირობებული.

XIX საუკუნის ქართული მემარცხენე ლიტერატურის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი დაჯგუფება ხალხოსნური მწერლობა და კრიტიკაა. ხალხოსნური ნარატივის გათვალისწინების გარეშე XIX საუკუნის მეორე ნახევრისა და XX საუკუნის დასაწყისში ქართულ მწერლობაში მიმდინარე პროცესებისა და კონფრონტაციების შესწავლა-შეფასება სრულყოფილი ვერ იქნება. იდეოლოგიურად ანგაჟირებული საბჭოური კვლევების ფონზე, დამახინჯებული იყო ცალკეული ლიტერატურული დაჯგუფებისა და მხატვრულ-ესთეტიკური მოვლენებისა და ფაქტების მეცნიერული შესწავლა. იდეოლოგიურ კლიშეებს ვერც ხალხოსნური მწერლობა აცდა, ამ ლიტერატურული დაჯგუფების კვლევა სპეციფიკური პოლიტიკური და საზოგადოებრივი იმპლიკაციების გამო, ტენდენციურად წინასწარ დამუშავებული სქემებით და ინტერპრეტაციული შეცდომებით წარმოებდა. ქართული ხალხოსნური მწერლობა რუსული ნაროდნიკული ლიტერატურის „აჩრდილად“ იქნა გამოყვანილი.

ქართველი ხალხოსნები XIX საუკუნის 70-80-იან წლებში ახალი პარადიგმის სათავეებთან იდგნენ. არჩილ ჯორჯაძის სიტყვებს თუ მოვიშველიებთ, „ეს იყო კულტურული ენერგიის ფორმაციის ახალი ხანა“. საქართველოში ხალხოსნობა ლიტერატურული, სოციო-პოლიტიკური და ეკონომიური თემების გარშემო მნიშვნელოვანი დისკუსიის საფუძველი გახდა, რაც იდეოლოგიური უთანხმოების და აზრთა სხვადასხვაობის გამოხატულება იყო, რადგან ლიტერატურული აზრი და საზოგადოებრივი აზრი ერთმანეთის გარეშე, იზოლაციაში ვერ იარსებებს.

ნათლად გამოიკვეთა ორი თაობის — სამოციანელებისა და ხალხოსნების ლიტერატურულ-ესთეტიკურ და სოციო-კულტურულ კრედოთა დაპირისპირება. მიუხედავად ამისა, ქართული კრიტიკული აზრი მიიჩნევს, რომ საბოლოო ჯამში, ხალხოსნური იდეალები სამოციანელებთან შედარებით „არც თუ შორს წავიდა,“ მწერლობაშიც თერგდალეულთა ლიტერატურული ტრადიციების გამგრძელებლები აღმოჩნდნენ. როგორც ცნობილია, ჟურნალ „იმედის“ დახურვის შემდეგ, მისი თანამშრომლები — ს. ჭრელაშვილი, ნ. ხიზანიშვილი, გ. ყიფშიძე „დროებაში“ გადავიდნენ. „იმედში“ მოღვაწეობის დროსაც ხალხოსნები „ივერიასთან“ თანამშრომლობდნენ. ბევრმა მათგანმა მომავალში ქართველ სოციალისტ-ფედერალისტთა რიგები შეავსო და ლეგალური მარქსიზმის მოწინააღმდეგე გახდა.

ჩვენთვის ხარისხობრივად ქართველი ხალხოსნების მოღვაწეობაში ყველაზე მნიშვნელოვანი კრიტიკულ-პუბლიცისტური წერილებია, რომელიც აშკარად „ჯაბნის“ მათ მხატვრულ შემოქმედებას. მძიმე სოციალურმა დიფერენციაციამ იმპულსი მისცა მხატვრულ რეფლექსიას. ხალხოსნების პოეტური და პროზაული ტექსტები თემატურად შეზღუდულია და მხატვრულ-ესთეტიკური მხარე პუბლიცისტური ხასიათის მსჯელობამ „დაჩრდილა“. ქართული კრიტიკული აზრი სამართლიანად მიიჩნევს, რომ სამწუხაროდ უტილიტარულმა შეხედულებებმა თავისებური დაღი დაასვა მათ მხატვრულ ტექსტებს. ხალხოსნები ცდილობდნენ, სადა ენითა და სტილით ეწერათ, რადგან ლიტერატურის დანიშნულებას „ხალხის ზნეობრივ გაფხიზლება-გათვითცნობიერებაში ხედავდნენ“ (მ. ზანდუკელი) და მათი სტილური „ნიშნებიც“ ამ მიზანდასახულობითაა გამოწვეული.

ქართველი ხალხოსანი მწერლები და კრიტიკოსები საგანმანათლებლო და კულტურტრეგერულ საქმიანობას ეწეოდნენ. მათ ერთ-ერთმა პირველებმა წინ წამოწიეს და გამოკვეთეს გენდერული თემატიკა და ქალთა ემანსიპაციის საკითხი, დიდი წვლილი შეიტანეს ქართული საბავშვო მწერლობის განვითარებაში, განსაკუთრებულ ყურადღებას აქცევდნენ განათლების სფეროს. მათი წარმოდგენით, ქართული სკოლა რუსულს არ უნდა დამსგავსებოდა „ყოფილიყო ისეთი, როგორიც შეეფერებოდა ჩვენ ზნეობას, ადათსა და წეს-ჩვეულებას“. ხალხოსნები ზედმიწევნით კარგად გრძნობდნენ, თუ როგორი დახმარება და მხარში დგომა სჭირდებოდათ ახალგაზრდა ლიტერატორებს. სტეფანე ჭრელაშვილი დარიგებას აძლევს კრიტიკოსებს, რომ ახალგაზრდა მწერალი წმინდა სანთელივით „იგრიხება“, ის მეტად მგრძნობიარეა და ყოველი სიტყვა მასზედ მოქმედებს. უკმეხმა და დაუდევარმა სიტყვებმა შეიძლება ის ერთ მხარეს „მიგრიხოს“ და ბევრი ცდა და თბილი სიტყვებია საჭირო, რომ ახალგაზრდა ხელმეორედ „შეთბეს“.

ქართველი ხალხოსნების უმრავლესობამ სწავლა-განათლება რუსეთში მიიღო. ისინი გარკვეულ ეტაპზე რუსული ნაროდნიკობის გავლენას განიცდიდნენ, მაგრამ ქართველ და რუს ნაროდნიკებს შორის ეროვნულ საკითხთან მიმართებაში მსოფლმხედველობითი სხვაობაა. ქართულ ხალხოსნურ დისკურსში აქტუალურად დაისვა ნაციონალური იდენტობის საკითხი. ქართველებმა ეროვნული საკითხი „ჩაამატეს“ თავიანთ გეგმებში. ხალხოსნების წარმოდგენით, მათ ისე უნდა შეძლებოდათ „ნაციონალური პროცესების გარდაქმნა, რომ ისინი უფრო დაახლოებოდნენ ნაციონალურ მოლოდინებსა და ფასეულობებს“. „იმედის“ მრწამსით, ვიდრე განათლებული ხალხის უმრავლესობა არ მიხვდებოდა, რომ „ერთი ერისგან მეორე ერის დაჩაგვრა, დამონება უსამართლობა და უღმერთობაა, მანამდე ხალხის მასის პოლიტიკურ დედაძარღვად ქვაკუთხედი იქნება ეს დევიზი“. ს. მგალობლიშვილის სიტყვებით, აზრი არ აქვს არაფერს, თუ „დღევანდელ დღეს პირნათლად არ ემსახურები, თუ ახალ თაობას ჩაჰკლავ, ენას მოჰკლავ, ენას მოგლეჯ და წმინდათა წმინდას შეუგინებ“. „იმედი“ ეროვნული ჩაგვრის ყოველგვარი ფორმის წინააღმდეგ ილაშქრებდა. ზემოთ მოხმობილ ავტორთა წერილები ამის ნათელი დასტურია. ხალხოსნები აღიარებდნენ, რომ სამოციანელებმა იმდენად მაღლა „ასწიეს“ ეროვნული საკითხი და ისეთი ბრძოლა გააჩაღეს, რომ თვითონ ბევრს ვერაფერს დაამატებდნენ და ახალი და თავისი უნდა „ეთქვათ“. სამოციანელები უდიდეს მნიშვნელობას ანიჭებდნენ ეროვნულ საკითხს და არც ხალხის სოციო-ეკონომიკური პრობლემების მოგვარებას, წოდებათა შორის თანხმობას ივიწყებდნენ, თუმცა ეროვნული უპირატესი იყო. ხალხოსნებმა ეროვნულ საკითხს სოციალური საკითხები გაუთანაბრეს (ხოლო XX საუკუნეში ბოლშევიკებმა პრიორიტეტი კლასობრივ ცნობიერებას მიანიჭეს). ხალხოსნების პოზიციის თანახმად, სოციალური და ეკონომიკური საკითხების გარეშე ეროვნული პრობლემები ვერ გადაწყდებოდა, რადგან ნაციონალური დამოუკიდებლობის „ერთ-ერთი მყარი საყრდენი“, მათი წარმოდგენით, ეკონომიკური კეთილდღეობისთვის ბრძოლა იყო. ხალხოსნების განსაზღვრებით, ხალხის ეკონომიკური და სოციალური თავისუფლება პოლიტიკურ, ეროვნულ თავისუფლებას უნდა ეფუძნებოდეს და ამ „სინთეზის პროდუქტი“ იყოს.

                ქართველი ხალხოსნებისთვის დამახასიათებელი საერთო ინტონაციაა, რომ მომავლისკენ ყურება და არა წარსულზე მოთქმა-გოდება.

                ქართულ ხალხოსნურ დისკურსში რუსეთიდან მომავალ „კონცეფციებს“ ევროპული მოდელი უპირისპირდება. „თქვენ განათლება რუსეთში მიიღეთ, ჩვენ ევროპაში გავემგზავრებით“ (ეს საკითხი ასეთი სიმწვავით პირველად წამოიჭრა). ქართველი ხალხოსნების დიდი ნაწილი ევროპულ კულტურასთან დაახლოებაში ხედავდა „ქვეყნის სწორი განვითარების წინაპირობას“. ევროპული და რუსული კულტურული მონაპოვრის ქართველი ხალხოსნებისეული „ათვისება“ პატრიოტიზმის, სოციალური თანასწორობის, დემოკრატიზმისა და რადიკალიზმის ერთობლიობას გულისხმობს. ქართული ხალხოსნური მწერლობა და კრიტიკული აზრი XIX საუკუნის მეორე ნახევრის ქართული სოციო-კულტურული კონტექსტის მნიშვნელოვანი ნაწილია.